నరుల మనస్సులే నివాస స్థానమైన నారాయణునికీ, నరోత్తమునికీ, సరస్వతీ దేవికీ, వ్యాసమహర్షికీ నమస్కరించి శ్రీమహాభారతమును చదువవలెను/చెప్పవలెను.

పూర్వం ఒకప్పుడు కులపతి అయిన శౌనకుడు నైమిశారణ్యంలో ద్వాదశవార్షిక యాగం (12 ఏళ్లపాటు చేసే యజ్ఞం) చేస్తున్నాడు. అచ్చట వ్రతదీక్షా పరులయిన బ్రహ్మర్షులు సుఖాసీనులయి ఉన్నారు. వారి దగ్గరకు లోమహర్షణుని పుత్రుడయిన ఉగ్రశ్రవుడనే పౌరాణికుడు వినయంతో వచ్చాడు. (1,2)

నైమిశారణ్యవాసులంతా ఆ ఉగ్రశ్రవుని నుండి చిత్రమయిన కథలు వినటానికి అతని చుట్టూ చేరారు. (3)

ఉగ్రశ్రవుడు ఆ మునులందరికీ నమస్కరించి "మీ తపస్సు నిర్విఘ్నంగా కొనసాగుతోందా"? అని అడిగాడు - వారంతా ఉగ్రశ్రవునికి స్వాగత సత్కారాలు చేశారు. (4)

తాపసులంతా కూర్చున్న తరువాత వారు వేసిన ఆసనం మీద ఉగ్రశ్రవుడు వినయంతో కూర్చున్నాడు. (5)

సుఖంగా కూర్చుని విశ్రాంతి తీసుకొంటున్న ఉగ్రశ్రవసుని చూసి ఒక ముని ప్రస్తావనాత్మకంగా ఇలా అడిగాడు. (6)

సూతపుత్రా! మీరు ఎక్కడి నుండి వస్తున్నారు? ఎక్కడెక్కడ ఎంతెంత కాలం ఉన్నారు? వివరంగా చెప్పండి. (7)

ఇలా అడిగిన మునితో, మహర్షిపూర్ణమయిన ఆ సభలో రౌమహర్షణి వచన రచనా చతురుడై ఇలా అన్నాడు. (8 1/2)

సూతపుత్రుడు ఇలా అన్నాడు. రాజర్షి అయిన జనమేజయుడు సర్పయాగం చేస్తున్నాడు. వ్యాసమహర్షి చెప్పిన వివిధ కథలను వైశంపాయనుడు అక్కడ చెప్పాడు. ఆ కథలన్నీ పుణ్య ప్రదాలు - మహాభారతానికి సంబంధించినవి - విచిత్రమయిన అర్థాలున్నవి. వాటిని విని... (ఇక్కడకు వచ్చాను). (9-11)

చాలా పుణ్యతీర్థాలు తిరిగి విప్రసేవితమయిన శమంతపంచకం అనే పుణ్యప్రదేశానికి వెళ్లాను. పూర్వం అక్కడే కురుపాండవులకూ; మహారాజులందరకూ యుద్ధం జరిగింది. (12,13)

అక్కడ నుండి మీ దగ్గరకు వచ్చాను. మీరంతా పెద్దలు - బ్రహ్మభూతులని నా అభిప్రాయం. ఈ యజ్ఞంలో మీరు సూర్యుని వలె, అగ్నిహోత్రులవలె ప్రకాశిస్తున్నారు. (14)

విప్రులారా! మీరంతా స్నానంచేసి శుచులై జపం చేసుకొని అగ్నికార్యాలు తీర్చుకొని స్వస్థమయిన మనసుతో కూర్చున్నవారు. మీకు నేనేమి వినిపించాలి? మహాత్ములయిన రాజుల చరిత్రలు, మహర్షుల చరిత్రలు, ధర్మార్థాలతో కూడిన పుణ్యపురాణకథలు చెప్పుదునా? (15,16)

అనగానే ఋషులు ఇలా అన్నారు. కృష్ణద్వైపాయన మహర్షి చెప్పిన భారతమనే ఇతిహాసం వినాలనుకొంటున్నాము. పూర్వం దాన్ని దేవతలూ, బ్రహ్మర్షులూ విని పూజించారట - అది విచిత్రమైన పదవిన్యాసాలతో కూడిన ఉత్తమకథ యట. సూక్ష్మార్థాలతోను న్యాయాలతోను కూడినది. వేదార్థాలతో నిండినది. పుణ్యప్రదము, గ్రంథార్థాలతో కూడినది. సంస్కార యుతమయిన వాగ్విశేషాలతో, అనేక శాస్త్రవిశేషాలతో నిండినది - జనమేజయుని యాగంలో ఆ భారతాన్ని వ్యాసమహర్షి ఆజ్ఞతో శిష్యుడయిన వైశంపాయనుడు విధియుక్తంగా చెప్పాడట. అలా చతుర్వేద విశేషాలతో కూడినదై, వ్యాసమహర్షి పరమాద్భుతంగా వ్రాసినదై, పుణ్యప్రదమై, పాప భయాలను పోగొట్టే భారతసంహితను వినాలని కోరుతున్నాము. (17-21)

వెంటనే ఉగ్రశ్రవుడు ఇలా అన్నాడు. ఆదిపురుషుడయిన వానికి నమస్కారం. ఆ ఆదిపురుషుడే సర్వేశ్వరుడు - యజ్ఞాలలో ఆయనను గురించియే హోమం చేస్తారు - ఆయననే ఆహ్వానం చేస్తారు. సత్యస్వరూపుడు అతడు. ఏకాక్షర స్వరూపమయిన బ్రహ్మ అతడే - వ్యక్తా వ్యక్తరూపుడు - సనాతనుడు - సత్తు, అసత్తుల రూపమై వీనికి మించిన వాడు - స్థూల సూక్ష్మ జగత్తులను అతడే సృష్టిస్తాడు. చాలా పూర్వుడు. తరగని వాడు - శుభప్రదుడైన శుభరూపుడు. అంతటా వ్యాపించి ఉండేవాడు. శ్రేష్ఠుడు, దోషరహితుడు. శుచియై ఇంద్రియాలను అదుపు చేసేవాడు. చరాచర ప్రపంచానికి గురువు. ఆ శ్రీహరికి నమస్కరించి వ్యాసమహర్షి మనసు నుండి ఉద్భవించిన శ్రీ మహాభారతాన్ని మీకు చెపుతాను అని రౌమహర్షణి ఇలా ఆరంభించాడు. (22-25)

ఈ ఇతిహాసాన్ని ఈ భూమిపై చాలామంది కవులు పూర్వం చెప్పారు. ఇప్పుడూ కొంతమంది చెపుతున్నారు. ఇంకా చాలామంది ముందు చెపుతారు. (26)

మూడు లోకాల్లోనూ ఉన్న విజ్ఞానమంతా ఇందులో ప్రతిష్ఠితమై ఉంది. దీన్ని త్రివర్ణాల వారూ విస్తార రూపంగానూ, సంక్షేపరూపంగానూ చెప్పుకొంటారు. (27)

ఈ మహాభారతం శుభశబ్దాలతో అలంకృతమయింది. దివ్య, మానుష సంకేతాలతో (ఆచారాలతో) నిండి ఉంది. అనుష్టుప్పు మొదలయిన ఛందస్సులతో, వృత్తాలతో విద్వాంసులకు ప్రీతిని కలిగిస్తూ ఉంటుంది. (28)

వ్యాసమహర్షి హిమవత్పర్వతపాదంలో ఉన్న ఒక గుహలో దర్భాసనం మీద కూర్చున్నాడు. స్నానాదికంతో శరీరాన్ని పరిశుద్ధి చేసుకొని కూర్చున్నాడు - నియమంతో శాంతాత్ముడై తపోనిష్ఠలో ధర్మదృష్టితో భారత ఇతిహాసం యొక్క గమనం అంతా చూశాడు. యోగంలో ప్రవేశించి జ్ఞానంతో చివరిదాకా చూశాడు.

సృష్టికి పూర్వం ఇదంతా చీకటితో నిండిపోయి ఉంది. వెలుగులేదు - ఆ సమయంలో ఒక పెద్ద అండం ఉద్భవించింది. అది ప్రజల సృష్టికి తరగని బీజమయింది. (29)

యుగాదికి ఆ దివ్యమయిన అండమే కారణమయింది. దానిలోనే సత్యస్వరూపమూ, జ్యోతీరూపమూ, సనాతనమూ అయిన బ్రహ్మ అంతర్యామి రూపంగా ప్రవేశించింది. (30)

ఆ బ్రహ్మము అద్భుతమయినది - భావింపశక్యం కానిది. అంతటా సమత్వం పొందినది. అవ్యక్తమూ, సూక్ష్మమూ, కారణరూపమూ అయినది. సదసదాత్మకం అయినది. (31)

దానినుండియే హిరణ్యగర్భుడు పుట్టాడు. అతడు ప్రథమ దేహధారి. ప్రజాపాలకుడయిన ప్రభువు. తరువాత త్రిగుణప్రధానులయిన బ్రహ్మ, విష్ణువు, రుద్రుడు ఉద్భవించారు. తరువాత (బ్రహ్మ యొక్క సృష్టికార్యం కోసం) మనువు, ప్రజాపతి, పరమేష్ఠి, ప్రాచేతసుడు, దక్షుడు, దక్షపుత్రులేడుగురు పుట్టారు. ఆ తరువాత ఇరవై ఒక్క మంది ప్రజాపతులు పుట్టారు. (32-33)

ఋషులందరికీ తెలిసిన అప్రమేయుడయిన పురుషుడు, విశ్వేదేవులు, ఆదిత్యులు, వసువులు, అశ్వినీదేవతలు పుట్టారు. (34)

యక్షులు, సాధ్యులు, పిశాచులు, గుహ్యకులు, పితృదేవతలు, శిష్టులై విద్వాంసులైన బ్రహ్మర్షి సత్తములూ పుట్టారు. (35)

సర్వలక్షణలక్షితులైన ఎంతో మంది రాజర్షులు ఉద్భవించారు. నీరు, ఆకాశం, భూమి, వాయువు, అంతరిక్షం, దిక్కులు ఉద్భవించాయి. (36)

సంవత్సరాలు, ఋతువులు, మాసాలు, పక్షాలు, దివారాత్రాలు క్రమంగా లోకసాక్షికాలయిన అన్నీ ఉద్భవించాయి. (37)

పూర్వం ఉండి, ఇపుడు కనపడే స్థావర జంగమాత్మకమయిన జగత్తు అంతా యుగాంతంలో మళ్లీ లీనమయిపోతుంది. (38)

కొత్త ఋతువు వచ్చేసరికి కొత్త చిహ్నాలు (వసంత ఋతువులో చెట్లు చిగిరించడం మొదలయిన చిహ్నాలు) కనపడినట్లే ఆయా యుగాల మొదట్లో పూర్వయుగాల చిహ్నాలే కనపడతాయి. (39)

ఇలా ఆదీ, అంతమూ లేకుండా ప్రాణులన్నిటి సంహారానికీ కారణమవుతూ ఆదీ అంతమూ లేని లోకచక్రం ప్రవర్తిస్తూ ఉంటుంది. (40)

ఇలా దేవతల సృష్టి ముప్పది మూడువేలు అనీ, ముప్పదిమూడు వందలనీ, ముప్పదిమూడు అనీ సంక్షేప లక్షణంగా చెప్పబడుతుంది. (36333) (41)

దివఃపుత్రుడు, బృహద్భానుడు, చక్షుడు, ఆత్మ, విభావసుడు, సవిత, ఋచీకుడు, అర్కుడు, భానుడు, ఆశావహుడు, రవి. పూర్వం ఈ శబ్దాలన్నీ సూర్యుని గురించే చెప్పబడేవి. వీరిలో చివరి 'రవి' శ్రేష్ఠుడు, మహ్యుడు. (మహిలో - భూమిలో గర్భస్థాపనం చేసేవాడు) ఆ రవికి కొడుకు దేవభ్రాట్టు - వాని కొడుకు సుభ్రాట్టు. (42-43)

సుభ్రాట్టుకు ముగ్గురు కొడుకులు. వారంతా సంతాన వంతులు - చాలా శాస్త్రాలు చదివినవారు - ఆ కొడుకులు 1. దశజ్యోతి 2. శతజ్యోతి 3. సహస్రజ్యోతి అనేవారు. (44)

అందులో మహాత్ముడయిన దశజ్యోతికి పదివేలమంది కొడుకులు. అతనికి పదిరెట్లు అనగా లక్షమంది కొడుకులు శతజ్యోతికి. (45)

సహస్రజ్యోతికి ఇంకా పదిరెట్లు అనగా పది లక్షలమంది కొడుకులు. వారినుండే ఈ కురువంశమూ, యదువంశమూ, భరతవంశమూ, రాజర్షులయిన యయాతి, ఇక్ష్వాకు వంశాలూ, ఇలా చాలా వంశాలు ఉద్భవించాయి. అపుడే ప్రాణుల సృష్టిపరంపర ఎంతో విస్తరించింది. (46,47)

వ్యాసమహర్షి తన జ్ఞాన దృష్టితో ప్రాణులన్నిటి నివాస స్థానాలూ; ధర్మం, అర్థం, కామం - వీటి భేదాలు, రహస్యాలు, వేదాలు, విజ్ఞాన సహిత యోగం, ధర్మార్థ కామసహితాలైన వివిధ శాస్త్రాలు, లోకయాత్రావిధానం - అంతా చూశాడు. (48-49)

అందులోనే ఈ మహాభారత గ్రంథమూ వ్యాఖ్యతో కూడిన ఇతర ఇతిహాసాలూ, వివిధ శ్రుతులూ - అన్నీ కనిపించాయి. ఈ గ్రంథ లక్షణం కూడా చెప్పబడింది. (50)

ఈ మహావిజ్ఞానమంతా వేదవ్యాస మహర్షి విస్తరించీ చెప్పాడు. సంక్షేపంగానూ చెప్పాడు. ఇలా విస్తరంగానూ, సంక్షిప్తంగానూ రెండు విధాలా చెప్పడం (అప్పటి) పండితలోకానికి ఇష్టంగా ఉండేది. (51)

కొంతమంది విప్రులు ఈ శ్రీ మహాభారతాన్ని మనువు దగ్గరనుంచి చదివేవారు. మరికొందరు ఆస్తీకచరితం దగ్గరనుంచి చదివేవారు. ఇంకా కొందరు ఉపరిచరవసువు కథనుంచి చక్కగా పఠించేవారు. (52)

ఈ భారత సంహితలోని వివిధ విజ్ఞానం అంతా ధీమంతులు అనేక విధాల వెలుగులోకి తెచ్చేవారు. కొంతమంది నేర్పుగా వ్యాఖ్యానం చేసేవారు. కొంతమంది శ్లోకాలను కంఠస్థం చేసి చెప్పేవారు. (53)

తపస్సు చేతను, బ్రహ్మచర్యం చేతనూ సనాతనమయిన వేదాన్ని వింగడించి/వ్యాసం చేసి సాత్యవతేయుడు పుణ్యప్రదమయిన ఈ ఇతిహాసాన్ని చేశాడు. (54)

పరాశరుని కొడుకయిన వ్యాసమహర్షి దీక్ష వహించి ఉత్తమమయిన ఈ భారతకథను చెప్పాక "దీన్ని శిష్యులకు ఎలా బోధించాలి?" అని ఆలోచించాడు. వ్యాసమహర్షి మనసు తెలుసుకొని లోకగురువయిన బ్రహ్మదేవుడు వ్యాసునికీ, లోకానికంతకూ, ప్రీతీ, హితమూ చేకూర్చాలని స్వయంగా అక్కడకు వచ్చాడు. (55-57)

ప్రత్యక్షమయిన బ్రహ్మను చూసి ఆశ్చర్యంతో అంజలించాడు వ్యాసమహర్షి. వెంటనే మునులందరితో కలిసి పితామహునికి ఆసనం కల్పించాడు. (58)

ఆ ఉత్తమాసనం మీద కూర్చున్నాడు హిరణ్యగర్భుడు. అతనికి ప్రదక్షిణించి సమీపంలో కూర్చున్నాడు వ్యాసమహర్షి. (59)

పరమేష్ఠి అయిన బ్రహ్మ వ్యాసమహర్షిని అనుమతించాక సంతోషంతో ఆయనకు దగ్గరగా కూర్చున్నాడు వ్యాసుడు. (60)

అపుడు మహాతేజస్వి అయిన వ్యాసమహర్షి బ్రహ్మదేవునితో ఇలా అన్నాడు. మహాత్మా! పరమ పూజ్యమయిన ఈ కావ్యం నాచేత రచింపబడింది. (61)

పితామహా! ఇందులో వేదరహస్యమూ, వేదాంగాల, ఉపనిషత్తుల సారమూ, విస్తారంగా స్థాపింపబడినాయి. (62)

ఇతిహాస పురాణాల సారమంతా ఈ కావ్యంలో ప్రతిష్ఠింపబడింది. మూడు కాలాలకూ సంబంధించిన విశేషాలన్నీ ఉన్నాయి ఇందులో. (63)

జరామరణాలు, భయాలు, వ్యాధులు వీని సత్యాసత్య (నిత్యానిత్య) నిశ్చయాలు, వివిధ ధర్మాలూ, ఆశ్రమాలు వీని లక్షణాలూ చెప్పబడినవి. (64)

నాలుగు వర్ణాల విధానం, పురాణాలన్నిటి సారమంతా చెప్పబడింది. తపస్సు యొక్క, బ్రహ్మచర్యం యొక్క విధానమంతా చెప్పబడింది. భూమి, సూర్యచంద్రులు, గ్రహాలు, నక్షత్రాలు, తారలు - వీటి ప్రమాణాలు, యుగప్రమాణాలు చెప్పబడినవి. ఋగ్వేదం, యజుర్వేదం, సామవేదం, అధ్యాత్మవిద్య అన్నీ చెప్పబడినవి. (65,66)

న్యాయము, శిక్ష, చికిత్స, దానం, పాశుపతం చెప్పబడ్డాయి. దివ్య, మానవ జన్మల కారణాలు వివరించబడినవి. (67)

పుణ్యతీర్థాలు, దేశాలు, నదులు, పర్వతాలు, అరణ్యాలు, సముద్రాలూ ... వీని వర్ణనలున్నాయి. (68)

దివ్యనగరాలు, దుర్గాలు మొదలయిన వాని నిర్మాణాలు, యుద్ధకౌశలాలు, వీని వర్ణనలు ఉన్నాయి. వేర్వేరు భాషల, జాతుల విశేషాలున్నాయి. లోకవ్యవహార క్రమాలన్నీ ఉన్నాయి. లోకంలో ఉపకరించే సర్వ వస్తువర్ణనలూ ప్రతిపాదించబడినవి. కాని దీనిని వ్రాయటానికి తగిన లేఖకుడు మాత్రం ఈ భూమి మీద కనపడటంలేదు. (69,70)

వ్యాసుని ఈ మాటలు విని బ్రహ్మ ఇలా అన్నాడు. మహర్షీ! నీకు గుప్తమయిన జ్ఞానమంతా తెలుసును. తపోవిశిష్టుడవు - మునులందరికంటే విశిష్టుడవు. అందుకే నిన్ను మహర్షి శ్రేష్ఠుడవని నేను భావిస్తున్నాను. (71)

నీవు పుట్టినప్పటి నుండి నిన్ను బ్రహ్మవాదిని అయిన వాణి ఆశ్రయించి సత్యభాషణం చేయిస్తోంది. నీవు నీ రచనను కావ్యమని అన్నావు కదా! అందుచేత ఇది కావ్యమే అవుతుంది. (72)

ఈ కావ్యాన్ని ఇంతకంటె విశేషించి ఎవరూ చెప్పలేరు. మిగిలిన మూడు ఆశ్రమాల కంటె గృహస్థాశ్రమం శ్రేష్ఠమయినట్లే కావ్యాలన్నిటికంటె శ్రీ మహాభారతం శ్రేష్ఠమయింది. అందుచేత ఈ కావ్యాన్ని వ్రాయటానికి గణేశుని స్మరించు. (73 1/2)

రౌమహర్షణి ఇలా అన్నాడు. ఇలా చెప్పి బ్రహ్మ తన లోకానికి వెళ్లిపోయాడు. (74)

వెంటనే వ్యాసమహర్షి గణేశుని స్మరించాడు. భక్తుల మనోరథాన్ని తీర్చే విఘ్నేశ్వరుడు వ్యాసుడున్న చోటికి వచ్చాడు. వ్యాసుడు అతనిని యథావిధిగా పూజించాడు. గణాధిపుడు సుఖాసీనుడయ్యాక వ్యాసుడిట్లా అన్నాడు. (75,76)

గణాధిపా! నేను మనసులో భావిస్తూ చెప్పే ఈ భారతానికి నీవు లేఖకుడవు కావాలి. (77)

ఆ మాట విన్న వెంటనే విఘ్నేశ్వరుడు "నా లేఖిని క్షణకాలం కూడ ఆగకుండా చెప్పితే అపుడు నేను లేఖకుడను అవుతాను" అన్నాడు. (78)

వ్యాసుడు వెంటనే గణాధిపునితో "అర్థం తెలియకుండా ఎక్కడా వ్రాయకు" అన్నాడు. 'సరే!' అని వినాయకుడు లేఖకుడయ్యాడు. (79)

వ్యాసమహర్షి ప్రతిజ్ఞ చేసి చెప్పడంతో, ఉద్దేశపూర్వకంగా గ్రంథగ్రంథిని కూర్చేవాడు. (గూఢమైన అర్థం ఉండేటట్లు ముడులతో వ్రాసే పద్ధతి గ్రంథగ్రంథి). (80)

అటువంటి శ్లోకాలు ఎనిమిదివేల ఎనిమిది వందలున్నాయి. ఆ శ్లోకాలకు అర్థం నాకు తెలుసు - శుకుడికి తెలుసు - సంజుయుడికి తెలుసునో లేదో ... (81)

గూఢంగా దృఢంగా కూర్చిన, ఆ శ్లోకాల సముదాయానికి అర్థం వివరించటానికి ఇప్పటికీ ఎవరికీ శక్యం కాదు. అవి అన్నీ గూఢార్థాలు, యోగార్థాలు, యోగరూఢాలు కలవి. (82)

వాటి అర్థం తెలుసుకొనడానికి గణేశుడు క్షణకాలం ఆలోచించేవాడు. అంతలో వ్యాసుడు చాలా శ్లోకాలు చెప్పేవాడు. (83)

అజ్ఞానమనే చీకటిలో కనులు మూసుకుపోయిన లోకానికి జ్ఞానమనే కాటుక పుల్లలతో కనులు తెరిపిస్తుంది, వెలుగులనిస్తుంది శ్రీమహాభారతం. అలాగే ధర్మం, అర్థం, కామం, మోక్షం అనే నాలుగు పురుషార్థాలతో విస్తారంగానూ, సంక్లిప్తంగానూ చెప్పిన ఈ మహాభారతం అనే సూర్యుని చేత లోకాల చీకట్లు పటాపంచలయ్యాయి. (84,85)

పురాణమనే పూర్ణిమాచంద్రుని చేత వేదాల వెన్నెలలు విరిశాయి. దానితో మానవుల మనసులనే కలువలకు ప్రకాశమూ, వికాసమూ కలిగింది. (86)

అజ్ఞానమనే ఆవరణాన్ని పోగొట్టే ఈ ఇతిహాసం అనే దీపం లోకమనే గర్భాలయాన్ని సంపూర్ణంగా ప్రకాశింపజేసింది. (87)

ఈ మహాభారతమనే మహావృక్షానికి సంగ్రహాధ్యాయం విత్తనం. పౌలోమపర్వం, ఆస్తీకపర్వం మూలం. సంభవపర్వం విస్తరించిన మాను. సభాపర్వం, అరణ్యపర్వం పక్షులుండే తొఱ్ఱ. (88)

అరణీపర్వం అందమైన రూపం. విరాటోద్యోగ పర్వాలు ఈ చెట్టుకు సారభూతమైనవి. భీష్మపర్వం అనేది పెద్దకొమ్మ. ద్రోణ పర్వం ఆకుల గుబురు. (89)

కర్ణపర్వం, తెల్లని పుష్పాలు. శల్యపర్వం వాని సువాసనలు. స్త్రీ పర్వం, ఇషీకపర్వం అనేవి చెట్టు నీడలు. శాంతి పర్వం గొప్ప ఫలం - (మహాఫలం = మోక్షం) (90)

అశ్వమేధ పర్వం అమృత రసం. ఆశ్రమవాస పర్వం స్థిరమయిన ఆశ్రయం. మౌసల పర్వం సంక్లిప్త వేదం. అది శిష్టులయిన ద్విజులచే సేవింపబడుతుంది. (91)

ప్రాణులన్నిటికీ మేఘం జీవనప్రదాత. అలాగే మహాకవులందరికీ ఈ భారత మహావృక్షం ప్రధానాశ్రయం అవుతుంది. (92)

ఉగ్రశ్రవసుడు చెపుతున్నాడు. ఆ వృక్షాన్ని గురించి చెపుతాను - దానికి ఎల్లప్పుడూ పూలూ పండ్లూ ఉదయిస్తూ ఉంటాయి. ఆ ఫలాల రసం చాలా ఆస్వాదయోగ్యంగా ఉంటుంది, శుచియైనది. ఆ వృక్షం అమరులచేత కూడ నరుకబడదు. (93)

తల్లియైన సత్యవతి ఆజ్ఞతోనూ, ధీమంతుడయిన భీష్ముని అనుజ్ఞతోనూ ధర్మాత్ముడయిన వ్యాసుడు విచిత్రవీర్యుని క్షేత్రాలలో మూడగ్నులవలె ముగ్గురు పుత్రులను కలిగించాడు. వారు ధృతరాష్ట్రుడు, పాండుడు, విదురుడు. (94-95)

తరువాత వ్యాసుడు మళ్లీ తపస్సు చేసుకోనటానికి ఆశ్రమానికి వెళ్లిపోయాడు. వారు పెద్దవాళ్లయి పరమగతిని పొందాక ఈ లోకంలో మహర్షి భారతం చెప్పాడు. జనమేజయుడూ, బ్రాహ్మణులూ అడిగితే వ్యాసమహర్షి తన సమీపమందున్న శిష్యుడు వైశంపాయనుని "భారతం చెప్పు" మని ఆదేశించాడు. ఆ వైశంపాయనుడు యజ్ఞంలో సదస్యులు మళ్లీ మళ్లీ అడిగితే యజ్ఞకర్మల మధ్యలో భారతం వినిపించాడు. (96-98 1/2)

కురువంశం విస్తరించడం, గాంధారి యొక్క ధర్మశీలం, విదురుని ప్రజ్ఞ, కుంతీదేవి ధైర్యం, వీని అన్నిటినీ వ్యాసమహర్షి భారతంలో చెప్పాడు. శ్రీకృష్ణుని మాహాత్మ్యమూ, పాండవుల సత్యనిష్ఠ, ధార్తరాష్ట్రుల దుష్ప్రవర్తన అన్నీ వ్యాసుడు చెప్పాడు. పుణ్యాత్ములకు ఈ భారతం ముందుగా చదువదగింది. ఇది ఉపాఖ్యానాలతో సహా లక్ష శ్లోకాలతో కూడినది. (99-101 1/2)

ఉపాఖ్యానాలు లేకుండా భారత సంహితను 24000 శ్లోకాలుగా బుధులు చెప్పేవారు. దానికంటె కూడా సంక్షేపంగా మహర్షి నూట ఏబది శ్లోకాల్లో చెప్పాడు. అన్ని పర్వాల కథతో కూడిన ఈ అనుక్రమణికాధ్యాయం వ్యాసుడు తన పుత్రుడయిన శుకునికి బోధించాడు. (102-104)

అరవై లక్షల శ్లోకాలతో మరో సంహితను చేసి అనురూపులైన ఇతర శిష్యులకు ఇచ్చాడు వ్యాసుడు. (105)

ముప్పది లక్షల శ్లోకాలు దేవలోకంలో ప్రతిష్ఠింపబడినవి. పితృలోకంలో పదిహేను లక్షల శ్లోకాలు, గంధర్వ లోకంలో పదునాల్గు లక్షల శ్లోకాలు విస్తరించాయి. (106)

ఒక లక్షశ్లోకాలు మనుష్యలోకంలో ప్రతిష్ఠించారు. నారదుడు దేవలోకంలోను, అసితుడయిన దేవలుడు పితృలోకంలోను వినిపించారు. (107)

శుకుడు గంధర్వయక్ష రాక్షసులకు వినిపించాడు. ఈ మనుష్య లోకంలో వ్యాస శిష్యుడూ, సర్వవేదవేత్త, ధర్మాత్ముడూ అయిన వైశంపాయనుడు చెప్పాడు. ఇపుడా లక్ష శ్లోక పరిమితమయిన భారతం నేను చెపుతాను వినండి. (108,109)

దుర్యోధనుడు క్రోధాసూయాత్మకమయిన మహావృక్షం. అందులో కర్ణుడు మ్రాను - శకుని దాని కొమ్మలు - దుశ్శాసనుడు పూలూ, పండ్లూ - బుద్ధిలేని ధృతరాష్ట్రమహారాజు మూలం. (110)

ధర్మరాజు ధర్మమయమయిన మహావృక్షం - అర్జునుడు స్కంధం - భీమసేనుడు కొమ్మలు - నకుల సహదేవులు పూలూ, పండ్లూ - కృష్ణుడు, వేదాలూ, బ్రాహ్మణులూ మూలం. (111)

తెలివితోనూ, పరాక్రమంతోనూ పాండురాజు చాలా దేశాలు జయించి, వేటమీది ఆసక్తితో అరణ్యాలలో మునులతో కలిసి నివసించేవాడు. (112)

రతిక్రీడలో ఉన్న మృగాన్ని చంపి పాండురాజు చాలా పెద్ద కష్టం తెచ్చుకున్నాడు. అయినా పాండవులకు పుట్టడం దగ్గర నుండి ఆచార విధులన్నీ సక్రమంగానే జరిగాయి. (113)

ధర్మరహస్యాన్ని గురించి తల్లుల అనుగ్రహం ఉండటం చేతనూ, యమధర్మరాజ, వాయు, దేవేంద్రుల యొక్కయు, అశ్వినీ దేవతల యొక్కయు అనుగ్రహం వల్లనూ (ఆచార విధులన్నీ నిర్దోషంగా సాగాయి). (114)

భర్తకు ప్రియమైన కుంతి ధర్మరహస్యాలు తెలుసుకొని పుత్రకాంక్షతో ధర్మ, వాయు, దేవేంద్రులను ఆహ్వానించింది. అలాగే కుంతి ఇచ్చిన మంత్రం ఉపయోగించి, మాద్రి అశ్వినీ దేవతలను ఆహ్వానించింది. వారివలన పాండవులుద్భవించారు. వారిని తల్లులు రక్షించారు. శుచియైన అరణ్యాల్లో పుణ్యాశ్రమాల్లో తాపసులు పెంచారు. (115)

(పాండురాజు చనిపోయాక) మహర్షులు పాండురాజు పుత్రులను కౌరవుల దగ్గరకు స్వయంగా తీసుకువచ్చి అప్పజెప్పారు. అపుడు పాండవులు జడలు దాల్చి బ్రహ్మచారులై ఎంతో అందంగా చూడముచ్చటగా ఉన్నారు. (116)

'మీకు పుత్రులూ, సోదరులూ, శిష్యులూ, స్నేహితులు అయిన పాండవులు వీరు' అని చెప్పి మహర్షులు అంతర్ధానమయిపోయారు. (117)

పాండవులను చూసి కౌరవులు, మిగిలిన పౌరులూ ఎంతగానో సంతోషంతో గంతులు వేశారు. (118)

అయితే వీరు పాండురాజు పుత్రులు కారని కొందరన్నారు. పాండుపుత్రులే అని మరికొందరన్నారు. పాండురాజు ఎపుడో చనిపోయాడు. వానికిపుడు పుత్రులేమిటి? అని కొందరన్నారు. (119)

"భాగ్యవశాత్తు పాండురాజు కుమారులను చూడగలిగాము. చాలా సంతోషం వీరి రాక - వీరికి స్వాగతం చెప్పండి" అనే మాటలు అంతటా వినిపించాయి. (120)

ఈ శబ్దాలు తగ్గిన తరువాత దిక్కులన్నీ ప్రతిధ్వనిస్తూ అదృశ్యదేవతల శబ్దాలు విశేషంగా వినవచ్చాయి. (121)

పరిమళయుతమయిన పూలవాన కురిసింది. పాండవుల ప్రవేశసమయంలో శంఖ దుందుభిస్వనాలు మ్రోగాయి. అదంతా చాలా ఆశ్చర్యకరంగా జరిగింది. (122)

పాండవుల మీద ఉన్న ప్రీతితో పౌరులంతా సంతోషించిన శబ్దాలు మిన్నుముట్టాయి. (123)

పాండవులు అఖిలవేదాలూ, శాస్త్రాలూ చదువుతూ అక్కడ నిర్భయంగా సన్మానార్హులై ఉన్నారు. (124)

దేశంలోని ప్రజలందరూ ధర్మరాజు యొక్క శుచిత్వంతో ప్రీతి చెందేవారు - భీమసేనుని ధైర్యానికీ, అర్జునుని పరాక్రమానికీ, నకుల సహదేవుల గురుశుశ్రూషకూ, సహనానికీ, వినయానికీ ఎంతగానో సంతోషించారు. పాండవుల పరాక్రమానికి లోకమంతా సంతోషించింది. (125-126)

అర్జునుడు రాజులందరి సమక్షంలో దుష్కరమైన (మత్స్యయంత్రం కొట్టి) కార్యం చేసి, స్వయంవరంలో నిలిచిన కృష్ణను (ద్రౌపదిని) గ్రహించాడు. (127)

అప్పటినుండి అర్జునుడు ధనుర్ధారులందరిలోను పూజ్యుడయ్యాడు. యుద్ధాలలో అర్జునుడు సూర్యునివలె తేరిపార చూడరాని వాడయ్యాడు. (128)

అర్జునుడు పెద్దసైన్యం ఉన్న మహారాజులందరినీ జయించి ధర్మరాజు చేత రాజసూయ యాగం చేయించాడు. (129)

శ్రీకృష్ణుని రాజనీతితోను, భీమార్జునుల బలపరాక్రమాలతోను జరాసంధుని చంపించి, బలగర్వితుడయిన శిశుపాలుని చంపించి ధర్మరాజు రాజసూయ మహాక్రతువు చేశాడు. అతడు రాజసూయంలో భూరిదక్షిణలిచ్చి అందరినీ భోజనతృప్తులను చేశాడు. (130-131)

ఆ యజ్ఞంలో రాజులందరూ భూషణాలు, మణులు, బంగారం, రత్నాలు, గోవులు, గుర్రాలు, ఏనుగులు, విచిత్రమయిన వస్త్రాలు, పరదాలు, శిబిరాలు, కంబళ్లు, మృగచర్మాలు, గొఱ్ఱె చర్మాలతో చేసిన మృదువయిన తివాచీలు ఇచ్చారు. ఆ బహుమతులన్నిటినీ దుర్యోధనుడు స్వీకరించేవాడు. (132-133)

సమృద్ధమైన పాండవుల సంపదను చూసి దుర్యోధనునికి ఈర్ష్య కలిగింది. దానితో దుర్యోధనునికి వారిపై చాలా అసహనమూ, కోపమూ కలిగాయి. (134)

మయుడు నిర్మించి, పాండవుల కోసం తెచ్చిన విమానం లాంటి సభా భవనాన్ని చూసి దుర్యోధనుడు చాలా పరితపించాడు. (135)

ఆ సభాభవనంలోనే తొందరపాటుతో పడి దుర్యోధనుడు పరిహసింపబడినాడు. అపుడే కృష్ణుని ఎదుట భీముడు తెలియని వాని నాక్షేపించినట్లు దుర్యోధనుని పరిహసించినాడు. (136)

ఆ దుర్యోధనుడు వివిధ భోగాలు అనుభవిస్తూ ఉన్నా, రత్నాభరణాలు ధరిస్తున్నా పాలిపోయి కృశించిపోతున్నట్లు ధృతరాష్ట్రునితో చెప్పాడు. (137)

తరువాత పుత్రవ్యామోహంతో ధృతరాష్ట్రుడు ద్యూతానికి అనుమతించాడు. అది విని వాసుదేవునికి చాలా కోపం వచ్చింది. (138)

ధృతరాష్ట్రుని మనస్సుకూ సంతోషం కలగలేదు. వివాదాలను అనుమోదించాడు. ద్యూతం దగ్గర నుండి ఎన్నో ఘోరకృత్యాలన్నీ ఉపేక్షించాడు. (139)

విదురునీ, భీష్మునీ, కృపద్రోణులనూ కాదని యుద్ధంలో పరస్పరం కొట్టుకొన్నారు. (140)

పాండవులు జయిస్తున్నారనే అప్రియవార్త విని, కర్ణ, శకుని, దుర్యోధనుల అభిప్రాయం గ్రహించి, ధృతరాష్ట్రుడు చాలా ఆలోచించి సంజయునితో ఇలా అన్నాడు. సంజయా! నేను చెప్పేదంతా విను. నన్ను తప్పు పట్టకు. నా మీద కోప్పడకు. నీవూ పండితుడవు - మేధావివి - బుద్ధిమంతుడవు - ప్రాజ్ఞసమ్మతుడవు. నాకు యుద్ధమంటే ఇష్టంలేదు - కులక్షయంతో నాకు ప్రీతి కలుగదు. (141-143)

నా కొడుకుల మీద, పాండవుల మీద నాకు భేదభావం లేదు - కానీ పెద్దవాడినయిన నామీద క్రోధవశులై పుత్రులు దోషం ఆరోపిస్తున్నారు. (144)

నేనా కనులు లేనివాడను. దీనభావంతోను, పుత్ర వ్యామోహంతోనూ కొంత అన్యాయాన్ని సహిస్తూ వచ్చాను. మందబుద్ధి అయిన దుర్యోధనుడు తాను అజ్ఞానంతో మునిగిపోతున్నాడు. వాడితో నేనూ మునిగిపోతున్నాను. (145)

రాజసూయయాగంలో శక్తిశాలి అయిన ధర్మరాజు యొక్క సర్వోచ్చసంపదను చూసీ, ఆ మయసభను చూస్తూ పరిహసింపబడి సహింపలేకపోయాడు దుర్యోధనుడు. పాండవులను స్వయంగా యుద్ధంలో జయించలేక, సుక్షత్రియుడయినా ఉత్సాహం లేక శకునితో కపటద్యూతం ఆడటానికి ఆలోచించాడు. ఆ విషయాలు ఎప్పుడెప్పుడు నాకు ఎలా తెలిశాయో సంజయా చెపుతాను విను. (146-148)

సూతపుత్రా! బుద్ధియుక్తములయిన నా మాటలు విని నన్ను ప్రజ్ఞాచక్షువుగా నీవే గ్రహిస్తావు. (149)

సంజయా! విల్లు ఎక్కుపెట్టి, చిత్రమయిన లక్ష్యాన్ని (మత్స్యయంత్రాన్ని) నేల గూల్చి, రాజులు అందరూ చూస్తూ ఉండగా ద్రౌపదిని అర్జునుడు చేపట్టినట్లు విన్నప్పుడే నేను విజయం మీద ఆశ వదులుకొన్నాను. (150)

ద్వారకలో (యాదవవీరుల) నెదిరించి సుభద్రను అర్జునుడు ఇంద్రప్రస్థానికి తీసుకొనిపోయినట్లూ, తరువాత బలరామకృష్ణులు కూడా ఇంద్రప్రస్థానికి వెళ్లినట్లు విన్నప్పుడే నాకు విజయం మీద ఆశ పోయింది. (151)

దేవేంద్రుని వర్షాన్ని దివ్యబాణాలతో ఆపి, ఖాండవవనాన్ని అర్జునుడు అగ్నికి ఆహుతి చేశాడని విన్నప్పుడే విజయం మీద ఆశలు పోయాయి. (152)

సంజయా! లక్క యింటి నుండి కుంతితో పాండవులందరూ విడివడి తప్పించుకొన్నారనీ ఆ పనిలో విదురుడు కూడా తోడ్పడినాడనీ విన్నప్పుడే నాకు విజయం మీద ఆశ పోయింది. (153)

అర్జునుడు రంగమధ్యంలో లక్ష్యాన్ని (మత్స్యయంత్రం) భేదించి, ద్రౌపదిని స్వీకరించాడనీ, శూరులయిన పాంచాలురతో పాండవులు కలిసిపోయారనీ విన్నప్పటి నుండి నాకు విజయం మీద ఆశ లేదు. (154)

సంజయా! రాజుల మధ్య వెలిగిపోయే వాడు మగధరాజు జరాసంధుడు. భీమసేనుడు వెళ్లి వానిని ఏ ఆయుధమూ లేకుండా బాహుబలంతో చంపాడని విన్నపుడే నాకు విజయం మీద ఆశపోయింది. (155)

పాండుపుత్రులు దిగ్విజయం చేసి రాజులను వశపరచుకొన్నారనీ, ధర్మరాజు రాజసూయ యాగం చేశాడనీ విన్నపుడే విజయం మీద ఆశపోయింది. (156)

సంజయా! భర్తలున్నా లేనిదానివలె ద్రౌపది విలపిస్తూ ఉన్నా, ఏకవస్త్రయై రజస్వలయై ఉన్నా సభలోకి లాగుకొని రాబడింది. అది విన్నప్పుడే విజయం మీద ఆశ పోయింది. (157)

కితవుడు, మందబుద్ధి అయిన దుశ్శాసనుడు ద్రౌపదీ వస్త్రాలను చివరి దాకా లాగలేక పోయాడనీ వస్త్రాలరాశి అక్కడ ఏర్పడిందనీ విన్నాక నాకు విజయం మీద ఆశ పోయింది. (158)

ఊహించలేని పరాక్రమవంతులయిన తమ్ముళ్లతో ధర్మరాజు శకునిచేత జూదంలో ఓడిపోయి, రాజ్యం పోగొట్టుకొన్నాడని విన్నపుడే నాకు విజయాశ పోయింది సంజయా! (159)

ధర్మాత్ములయిన పాండవులు వివిధ చేష్టలు చేస్తూ, బాధపడుతూ కూడా అన్నగారి మీది గౌరవంతో అడవికి వెళ్లారని విన్నపుడే నేను విజయం మీద ఆశ వదులుకొన్నాను సంజయా! (160)

అడవిలో ఉన్నా వేలకొద్దీ స్నాతకులు ధర్మరాజును అనుసరించి ఉన్నారనీ, భిక్షాటనం చేసుకొంటూ ఉన్న మహాత్ములయిన బ్రాహ్మణులు అతనిని సేవిస్తున్నారనీ విన్నపుడే నాకు విజయాశ పోయింది. (161)

కిరాత రూపంలో వచ్చిన మహాదేవుని యుద్ధంలో సంతృప్తి పరచి అర్జునుడు పాశుపత మహాస్త్రం గ్రహించాడని విన్నపుడే నాకు విజయాశ పోయింది సంజయా! (162)

అరణ్యవాసం చేస్తున్నపుడు కూడా పాండవులను చాలామంది ప్రాచీనమహర్షులు వచ్చి, ఉపాసించే వారని తెలిసినపుడే విజయం మీద ఇక ఆశపెట్టుకోలేదు.

అర్జునుడు స్వర్గాన్ని అధిరోహించి ఇంద్రుని నుండి ప్రత్యక్షంగా యథావిధిగా దివ్యాస్త్రాలు నేర్చుకొని ప్రశంసలు పొందాడని, సత్యప్రతిజ్ఞుడయ్యాడని విన్నపుడే నాకు విజయాశ నశించింది. (163)

వర గర్వితులై, దేవతలకు కూడా జయింప శక్యంకాని కాలకేయులను, పౌలోములను అర్జునుడు జయించాడని విన్నపుడే నాకు విజయం మీద ఇక ఆశ పోయింది. (164)

రాక్షసవధకోసం శత్రునాశకుడయిన అర్జునుడు వెళ్లాడనీ చరితార్థుడై, ఇంద్రలోకం నుండి వచ్చాడనీ విన్నపుడే విజయం మీద ఆశ పోయింది. (165)

తీర్థయాత్రలు చేయాలనుకొంటున్న ధర్మరాజు దగ్గరకు లోమశ మహర్షి వచ్చి చెప్పిన అర్జునుని దివ్యాస్త్రలాభం, విన్నపుడే నాకు విజయాశ నశించిపోయింది సంజయా!

భీమసేనాది పాండవులు మనుష్యులకు ప్రవేశింపశక్యం కాని ప్రదేశానికి వెళ్లి కుబేరుని కలిసి వచ్చారని విన్నపుడే నాకు విజయాశ పోయింది. (166)

కర్ణుని ప్రోత్సాహంతో ఘోషయాత్రకు వెళ్లిన నా పుత్రులను గంధర్వులు బంధించారనీ, అర్జునుడు విడిపించాడనీ విన్నపుడే నాకు విజయాశ పోయింది. (167)

యక్షుని రూపంలో వచ్చి యముడు ధర్మరాజును కొన్ని ప్రశ్నలు అడిగాడనీ, వానికి ధర్మరాజు చక్కగా సమాధానాలు చెప్పాడనీ విన్నపుడే నాకు విజయాశపోయింది. (168)

విరాటనగరంలో ద్రౌపదితో సహా పాండవులు మారు వేషాల్లో నివసిస్తున్నారని నావాళ్లు తెలుసుకోలేక పోయారని విన్నపుడే నాకు విజయాశ లోపించింది. (169)

నూట అయిదుగురు తమ్ముళ్లతో సహా కీచకుని ద్రౌపది కోసం భీముడు చంపాడని విన్నపుడే నాకు విజయాశ పోయింది సంజయా!

నా వీరులందరూ అసహాయుడయిన అర్జునుని చేతిలో ఉత్తరగోగ్రహణంలో ఓడిపోయారని విన్నపుడే నాకు విజయాశ నశించింది సంజయా! (170)

మత్స్యరాజు విరాటుడు తన కూతురు ఉత్తరను అర్జునునికి ఇస్తానన్నాడనీ, కానీ అర్జునుడు తన కొడుకు అభిమన్యునికి చేసుకొన్నాడనీ విన్నపుడే నాకు విజయాశ పోయింది సంజయా! (171)

జూదంలో ఓడిపోయి, నిర్ధనుడై తనవారినందరినీ వదిలి అడవుల పాలయిన ధర్మరాజుకు ఏడు అక్షౌహిణుల సైన్యం చేరిందని విన్నపుడే నాకు విజయం మీద ఆశపోయింది. (172)

ఈ భూమినంతటినీ ఒక్క కాలితో ఆక్రమించిన (వామనావతారంలో) వాసుదేవుడు నిండు మనస్సుతో పాండవుల కార్యసిద్ధిలో తత్పరుడయ్యాడని విన్నప్పటి నుండే నాకు విజయాశ లేకపోయింది. (173)

నర నారాయణులే ఈ కృష్ణార్జునులనీ, నేను వారిని బ్రహ్మలోకంలో చక్కగా చూశాననీ నారదుడు చెప్పుతుంటే విన్నపుడే నాకు విజయం మీద ఆశ చచ్చింది - సంజయా! (174)

సంజయా! లోకకళ్యాణం కోసం కృష్ణుడు సంధికోరి కౌరవుల దగ్గరకు వచ్చి, సంధి చేయడంలో విఫలుడై వెళ్లిపోయాడని విన్నపుడే నేను విజయాన్ని ఆశించడం మానేశాను. (175)

కర్ణదుర్యోధనులు కేశవుని బంధించాలని నిశ్చయించు కొన్నారని విన్నప్పుడూ; అపుడు కృష్ణుడు విశ్వరూపాన్ని చూపుతున్నపుడే నాకు విజయం మీద ఆశ పోయింది. (176)

వాసుదేవుడు తిరిగి వెళ్లిపోతూ ఉంటే ఆర్తురాలై నిలిచిన కుంతిని కేశవుడు ఓదార్చాడని విన్నపుడే నేను విజయం గురించి ఆశించడం మానేశాను. (177)

మంత్రి అయిన వాసుదేవుడూ, భీష్ముడూ, ద్రోణుడూ పాండవులకు ఆశీస్సులిస్తున్నారని విన్నపుడే ఇక విజయాశ పోయింది సంజయా! (178)

"నీవు యుద్ధం చేస్తూ ఉంటే నేను యుద్ధం చెయ్యను" అని కర్ణుడు భీష్మునితో అని, సేన విడిచి వెళ్లిపోయినపుడే నాకు విజయాశ కల్గడం మానేసింది. (179)

ఉగ్రపరాక్రమం కల వాసుదేవుడు, అర్జునుడు, గాండీవమూ ఒక చోట చేరాయని విన్నపుడే నాకు విజయాశ పోయింది సంజయా! (180)

అర్జునుడు మోహావిష్టుడై రథం నొగలిమీద చతికిల బడిపోయినపుడు కృష్ణుడు తన శరీరంలో లోకాలనన్నిటినీ అర్జునునకు చూపించాడని విన్నపుడే విజయాశ పోయింది. (181)

శత్రు సంహారకుడయిన భీష్ముడు యుద్ధంలో రోజుకు పదివేల మంది రథికులను చంపుతున్నా పాండవ పక్షాన ప్రసిద్ధుడొక్కడూ చావలేదని విన్నపుడే నాకు విజయాశ పోయింది సంజయా! (182)

ధార్మికుడయిన భీష్ముడు యుద్ధంలో తన మరణానికి మార్గం చెప్పాడనీ, అది విని పాండవులు సంతోషించి ఆ పని చేశారనీ విన్నపుడే నాకు విజయాశ పోయింది సంజయా! (183)

అర్జునుడు శిఖండిని ఎదుటపెట్టి యుద్ధంలో మిక్కిలి శూరుడయిన భీష్ముని చంపాడని విన్నపుడే విజయం ఆశించడం మానేశాను. (184)

సోమకవంశీయులను కొద్దిమందిని మాత్రమే మిగిల్చి (మిగిలిన వారందరినీ చంపి) అంపశయ్య మీద శయనించాడు వృద్ధవీరుడు భీష్ముడని విన్నపుడే నా విజయాశ పోయింది. (185)

భీష్ముడు అంపశయ్య మీద పడినపుడు మంచినీరు అడిగితే అర్జునుడు భూమిని ఛేదించి నీళ్లు రప్పించి భీష్మునికి సంతృప్తి కలిగించాడని విన్నపుడే నాకు విజయాశ పోయింది. (186)

రోజూ పాండవులకు వాయువూ, సూర్యచంద్రులూ అనుకూలంగా ఉంటున్నారనీ, మా వాళ్లను కుక్కలు అరుస్తూ భయపెడుతున్నాయనీ విన్నపుడే నాకు జయాశ పోయింది. (187)

చిత్రంగా యుద్ధం చేయగల ద్రోణుడు వివిధ అస్త్రాలనూ ప్రదర్శిస్తూ ఉన్నా పాండవులను మాత్రం చంపటంలేదని విన్నపుడే నాకు జయాశ పోయింది. (188)

అర్జునుని చంపటానికే ఉంచిన మహారథులైన మా సంశప్తకులు అర్జునుని చేత చనిపోయారని విన్నపుడే విజయం మీద ఆశ పోయింది. (189)

ఇతరులకు అభేద్యంగా పన్ని ద్రోణుడు స్వయంగా రక్షించే పద్మవ్యూహంలో ఒక్క వీరుడు ఎవరూ లేకుండా అభిమన్యుడు ప్రవేశింపగలిగాడని విన్నపుడే నాకు జయాశ నశించింది. (190)

మా మహారథులంతా అర్జునుని చంపలేక, అభిమన్యుని చుట్టుముట్టి అందరూ కలిసి బాలుడయిన అభిమన్యుని చంపి సంతోషించినపుడే నాకు విజయాశ పోయింది సంజయా! (191)

అభిమన్యుని చంపి సంతోషించే కౌరవులను గురించి, సైంధవుని గురించి అర్జునుడు క్రోధంతో ప్రతిజ్ఞ చేసినపుడే నాకు జయాశ ఎగిరిపోయింది. (192)

సైంధవుని చంపుతానని చేసిన ప్రతిజ్ఞను (శత్రు మధ్యంలో సైంధవుని చంపి) అర్జునుడు నిలబెట్టుకొన్నాడని విన్నపుడే జయం మీద ఊహ లేకపోయింది. (193)

గుర్రాలు అలిసిపోయాయి సేదదీరాలని కృష్ణుడన్నపుడు అర్జునుడు ఒక చెరువును సృష్టించి నీళ్లు త్రాగేటట్లు చేశాడు. తరువాతనే కృష్ణుడు వాటిని రథానికి పూన్చి బయలుదేరాడని విన్నపుడే నేను విజయం గురించి ఊహించటం మానేశాను. (194)

యుద్ధంలో గుర్రాలు రథాన్ని లాగలేకపోతే రథం నొగలి మీదనే ఉండి యోధులందరినీ వారించాడు అర్జునుడని విన్నపుడే విజయాశ వదలుకొన్నాను. (195)

సైంధవ వధ నాడు ధర్మరాజు సాత్యకిని అర్జునునికి సాయపడటానికి పంపితే ద్రోణుని ఏనుగుల సముదాయం అడ్డుపడింది. వాటిని సంహరించి సాత్యకి కృష్ణార్జునులను చేరాడని విన్నపుడే విజయాశ వదులుకొన్నాను. (196)

భీముని చంపకుండా కర్ణుడు కేవలం మాటలతో పరాభవించి వింటి కొప్పుతో పొడిచి విడిచిపెట్టాడని విన్నపుడే నాకు జయాశ పోయింది సంజయా! (197)

ద్రోణుడూ, కృతవర్మా, కృపుడూ, కర్ణుడూ, అశ్వత్థామా, శల్యుడూ చంపబడే సైంధవుని రక్షించలేకపోయారని విన్నపుడే నేను విజయాశను విడిచిపెట్టాను. (198)

ఇంద్రుడిచ్చిన దివ్యశక్తిని కృష్ణుడు కర్ణునిచేత ఘటోత్కచునిపై ప్రయోగింపజేశాడని విన్నపుడే నాకు విజయం మీద ఆశ పోయింది. (199)

కర్ణుడు ఆ శక్తిని అర్జునునిపై ప్రయోగించవలసి ఉంది. కాని కర్ణ ఘటోత్కచుల యుద్ధంలో కర్ణుడా శక్తిని ఘటోత్కచునిపై ప్రయోగించాడని విన్నపుడే నాకు జయాశ అనేది లేకపోయింది. (200)

ధృష్టద్యుఘ్నుడు ధర్మం అతిక్రమించి రథం నొగలిపై ప్రాయోపవిష్టుడై ఉన్న ద్రోణాచార్యుని తెగనరికాడని విన్నపుడే నేను జయాశ విడిచిపెట్టాను. (201)

అశ్వత్థామతో ద్వైరథయుద్ధంలో రాజులందరూ చూస్తూ ఉండగా నకులుడు సమంగా చక్కగా మండలయుద్ధం చేశాడని విన్నపుడే జయాశ పోయింది సంజయా! (202)

ద్రోణుడు చనిపోయాక అశ్వత్థామ పాండవులపై నారాయణాస్త్రం ప్రయోగించాడు. అయినా పాండవులు చనిపోలేదు. అపుడే నాకు జయం మీద ఆశ పోయింది. (203)

యుద్ధంలో భీముడు సోదరుడయిన దుశ్శాసనుని రక్తం త్రాగినపుడు ఎవరూ భీముని వారించలేకపోయారని విన్నపుడే నాకు విజయాశపోయింది. (204)

సోదరులకు దేవరహస్యంగా యుద్ధం జరిగినపుడు, ఎదిరింపశక్యంకాని పరాక్రమవంతుడయిన కర్ణుని అర్జునుడు చంపాడని విన్నపుడే విజయం మీద ఆశపోయింది. (205)

ద్రోణపుత్రుడయిన అశ్వత్థామనూ, దుశ్శాసనునీ, కృతవర్మనూ ధర్మరాజు జయించాడని విన్నపుడే నాకు విజయాశ శూన్యమైపోయింది. (206)

కృష్ణునితో ఎప్పుడూ పోటీపడే శూరుడు శల్యుడు యుద్ధంలో ధర్మరాజుచేత చనిపోయాడని విన్నపుడే నా జయాశ పోయింది. (207)

కలహ ద్యూతానికి మూలమూ, మాయాబలుడూ అయిన శకుని యుద్ధంలో సహదేవుని చేత చనిపోయాడని విన్నపుడే విజయాశ పోయింది నాకు సంజయా! (208)

దుర్యోధనుడు విరథుడై శక్తి చచ్చి మడుగులో ప్రవేశించి నీటిని స్తంభింపజేసి అందులో విశ్రమించాడని విన్నపుడే విజయం ఆశించడం మానేశాను. (209)

పాండవులు కృష్ణునితో సహా ఆ మడుగు దరిచేరి నా కొడుకు, అసహనశీలి అయిన దుర్యోధనుని రెచ్చగొట్టారని విన్నపుడే విజయాశ పోయింది. (210)

గదాయుద్ధంలో దుర్యోధనుడు చిత్రములైన వివిధ మార్గాల్లో మండలాకారంగా తిరుగుతూ వాసుదేవుని తెలివి వల్ల భీమసేనుని చేత అధర్మంగా చనిపోయాడని విన్నపుడే నాకు జయాశ ఉడిగిపోయింది సంజయా! (211)

అశ్వత్థామాదివీరులు అకీర్తికరమైన దుష్కర్మ చేసి నిద్రిస్తున్న ఉపపాండవులనూ, పాంచాలురనూ చంపారని విన్నపుడే నాకు జయాశ పోయింది. (212)

భీమసేనుడు అశ్వత్థామను వెంటాడినపుడు అశ్వత్థామ ఇషీకాస్త్రాన్ని ప్రయోగించాడు. అది ఉత్తరగర్భాన్ని మాత్రం ఛేదించిందని విన్నపుడే నాకు జయాశపోయింది. (213)

అశ్వత్థామ బ్రహ్మశిరోనామకాస్త్రాన్ని ప్రయోగించినపుడు అర్జునుడు ఆ అస్త్రాన్ని ఉపశమింపజేశాడు. అపుడు అశ్వత్థామ తన శిరోరత్నాన్ని ఇచ్చాడని విన్నపుడే జయాశ పోయింది. (214)

ద్రోణపుత్రుని అస్త్రాలతో ఉత్తరాగర్భం పీడింపబడినపుడూ; వ్యాసుడూ, కృష్ణుడూ కూడా అశ్వత్థామను శాపాలతో బాధించారని విన్నపుడు జయాశ పోయింది. (215)

అపుడు గాంధారి అవస్థ చాలా శోచనీయమయింది. పుత్రులు, పౌత్రులు, బంధువులు, సోదరులు అందరూ పోయారు. పాండవులు చాలా దుష్కరకృత్యం చేశారు. శత్రురహితమైన రాజ్యం మళ్లీ పొందారు. (216)

ఈ యుద్ధం వల్ల చాలా కష్టదశ వచ్చింది. మొత్తం పదిమంది మిగిలారని విన్నాను. మా పక్షంలో ముగ్గురు (అశ్వత్థామ, కృతవర్మ, కృపుడు), పాండవ పక్షంలో ఏడుగురు - (పాండవులు 5, కృష్ణుడు, సాత్యకి) ఈ ఘోర సంగ్రామంలో 18 అక్షౌహిణుల మంది చనిపోయారు. (217)

నాకు చీకటి అలముకొంది. నన్ను మోహం ఆవేశిస్తోంది. సంజయా స్పృహ పోతోంది. నా మనస్సు విహ్వలమయి పోతోంది. (218)

సూతపుత్రుడు ఇలా అన్నాడు. ఇలా ధృతరాష్ట్రుడు ఎంతగానో విలపించి మూర్ఛపోయాడు. సంజయుడు సేద దీర్చాడు. మళ్లీ ఇలా అన్నాడు సంజయునితో. (219)

ధృతరాష్ట్రుడు అన్నాడు - సంజయా! ఇలాపోయే ప్రాణాలను శాశ్వతంగా వదిలి వేయాలనుకొంటున్నాను. ఈ జీవితాన్ని ధరించి నందువల్ల కించిత్తు కూడా ఫలం కనిపించటం లేదు. (220)

ఉగ్రశ్రవుడు చెపుతున్నాడు. ధృతరాష్ట్రుడు అలా అంటూ విలపిస్తున్నాడు. పాములాగా బుసలు కొడుతూ మళ్ళీ మళ్లీ మూర్ఛపోతున్నాడు. అపుడు ధీమంతుడయిన సంజయుడు అర్థవంతంగా ఇలా అన్నాడు. (221 1/2)

సంజయుడు అంటున్నాడు. రాజా ధీమంతుడయిన నారదుడూ, వ్యాసభగవానుడూ చెపుతూ ఉండగా ఎంతోమంది ఉత్సాహపరులై బలవంతులయిన రాజులను గురించి వినే ఉన్నావు. (222 1/2)

గొప్పగొప్ప రాజవంశాల్లో పుట్టి సద్గుణవంతులయి, దివ్యాస్త్రవేత్తలయి, ఇంద్రసమాన తేజస్వులై ధార్మికంగా భూమిని జయించి, భూరిదక్షిణలతో యజ్ఞాలు చేసి, ఈ లోకంలో ఎంతో కీర్తిగడించి చివరకు వారంతా కాలధర్మం చెందారు. మహారథుడయిన శైబ్యుడు, జయశీలులలో ఉత్తముడయిన సృంజయుడు, సుహోత్రుడు, రంతిదేవుడు, కాక్షీవంతుడు ఔశిజుడు, బాహ్లీకుడు, దమనుడు, చైద్యుడు, శర్యాతి, నలుడు, శత్రుసంహారకుడయిన విశ్వామిత్రుడు, మహాబలుడయిన అంబరీషుడు, మరుత్తుడు, మనువు, ఇక్ష్వాకువు, గయుడు, భరతుడు, దశరథపుత్రుడయిన రాముడు, శశబిందుడు, భగీరథుడు, కృతవీర్యుడు, జనమేజయుడు, యయాతి, (ఈయన చేత దేవతలు స్వయంగా యజ్ఞం చేయించారు. అతని కాలంలో భూమి అంతా యూపస్తంభాలతో నిండిపోయింది.) ఇలా ఇరవై నలుగురు రాజులగురించి దేవర్షి నారదుడు పుత్రశోకంతో విలపించే శ్వైత్యునికి చెప్పాడు. వీరంతా సద్గుణ వంతులయినా, ఎన్ని సత్కృత్యాలు చేసినా చివరకు అన్నీ వదలి కాలధర్మం చెందవలసి వచ్చింది. (223-230)

వీరేకాదు వీరికంటె బలీయులు, మహారథులూ, మహాత్ములూ, సర్వసద్గుణశోభితులూ అయిన పూరుడు, కురువు, యదువు, శూరుడు, మహాతేజస్వి అయిన విష్వగశ్వుడు, అణుహుడు, యువనాశ్వుడు, కకుత్స్థుడు పరాక్రమవంతుడయిన రఘువు, విజయుడు, వీతిహోత్రుడు, అంగుడు, భవుడు, శ్వేతుడు, బృహద్గురుడు, ఉశీనరుడు, శతరథుడు, కంకుడు, దులిదుహుడు, ద్రుముడు, దంభోద్భవుడు, పరుడు, వేనుడు, సగరుడు, సంకృతి, నిమి, అజేయుడు, పరశుడు, పాండుడు, శంభుడు, దేవావృథుడు, దేవాహ్వయుడు, సుప్రతిముడు, సుప్రతీకుడు, బృహద్రథుడు, మహోత్సాహమూ వినయమూ కల సుక్రతుడు, నిషధరాజు నలుడు, సత్యవ్రతుడు, శాంతభయుడు, సుమిత్రుడు, సుబలుడు, ప్రభుడు, జానుజంఘుడు, అనరణ్యుడు, అర్కుడు, ప్రియభృత్యుడు, శుచివ్రతుడు, బలబంధుడు, నిరామర్దుడు, కేతుశృంగుడు, బృహద్బలుడు, ధృష్టకేతువు, బృహత్కేతువు, దీప్తకేతువు, నిరామయుడు, అవీక్షిత్తు, చపలుడు, ధూర్తుడు, కృతబంధుడు, దృఢేషుధి, మహాపురాణంలో సంభావింపబడిన ప్రత్యంగుడు, పరహుడు, శ్రుతి - ఇలా ఇంకా ఇతర రాజులెందరో వందలు వేలు, లక్షలూ మంది బుద్ధిశాలులూ బలవంతులూ కూడా ఈ విపులమయిన భోగాలు వదలి నీ పుత్రుల వలెనే చనిపోయారు. (231-240)

ఎన్నో దివ్యకృత్యాలు పరాక్రమంలో చేసిన వారున్నారు. త్యాగబుద్ధి, శక్తి, ఆస్తిక్యం, సత్యం, శౌచం, దయ, ఆర్జవం కలవారున్నారు. విద్వాంసులంతా వారి సద్గుణాలను ప్రశంసించేవారు. పురాణాలలో కవులు వారిని శ్లాఘించేవారు. అభివృద్ధికరములయిన సర్వసద్గుణాలూ కలవారు ఉన్నారు. వారంతా కూడా చనిపోయారు. (241,242)

నీ పుత్రులు దుష్టులు, క్రోధంతో ఉడికిపోయేవారు. లుబ్ధులు, దుష్ప్రవర్తన కలవారు. అందుచేత వారికోసం దుఃఖించవలసిన పనిలేదు. (243)

భరతశ్రేష్ఠా! నీవు బాగా చదువుకొన్నవాడవు. ప్రజ్ఞావంతుడవు. బుద్ధిమంతుడవు. పండితులకు ఇష్టమైనవాడవు. శాస్త్రానుసారమయిన బుద్ధికలిగిన వారు శోక మోహాలకు వశం కారు. (244)

రాజా! నీకు నిగ్రహానుగ్రహాలు రెండూ కూడా తెలుసును. నీ పుత్రులను రక్షించుకోవడం కోసం ఇంత వ్యాకుల పడవలసిన పనిలేదు. (245)

అది అట్లా జరగవలసి ఉన్నపుడు నీవు దుఃఖించవలసిన పనిలేదు. తన ప్రజ్ఞతో దైవాన్ని ఎవరు మళ్లించగలరు? (246)

బ్రహ్మగారు నిశ్చయించిన మార్గాన్ని ఎవడూ దాటలేడు. ఈ జనన మరణాలూ, సుఖదుఃఖాలు దీనికంతకూ మూల కారణం కాలం. (247)

ప్రాణులన్నిటినీ కాలమే సృష్టిస్తుంది. కాలమే ప్రజలను సంహరిస్తుంది. కాలం ప్రజలను సంహరిస్తూనే శమించిపోతుంది. (248)

ఈ లోకాలన్నిటా శుభాలు కానీ అశుభాలు కానీ సర్వ భావాలను కాలం సృష్టిస్తుంది. మళ్లీ ఆ కాలమే అన్నిటినీ సంహరిస్తుంది. మళ్లీ సృష్టిస్తూ ఉంటుంది. (అందుకే కాలం చక్రంలా తిరుగుతుంది.) (249)

నిద్రించేవారిని కాలమే మేల్కొలుపుతుంది. కాలం అతిక్రమింపరానిది. అన్ని ప్రాణులపట్ల ఆ కాలం వదలకుండా సమానంగా ప్రవర్తిస్తుంది. భూతకాలంలోనివి కాని, భవిష్యత్తు లోనివి కాని, ఇపుడున్న భావాలు కాని కాలనిర్మితాలని తెలుసుకో. వివేకం పోగొట్టుకోరాదు. (250,251)

ఉగ్రశ్రవుడు చెప్పాడు. ఇలా సంజయుడు పుత్ర శోకంతో దుఃఖిస్తున్న ధృతరాష్ట్రమహారాజును ఓదార్చి స్వస్థచిత్తుని చేశాడు. ఈ కథను ఆధారం చేసుకొని పుణ్యప్రదమైన ఉపనిషత్తులాంటి భారతాన్ని కృష్ణద్వైపాయనుడు చెప్పాడు. అది విద్వత్ కవీశ్వరులచేత లోకంలో చాలాకాలంగా చెప్పబడుతోంది. (252,253)

ఒక పాదం చదివినా భారతం పుణ్యప్రదం. శ్రద్ధగా చదివిన వాని పాపాలన్నీ తుడిచి పెట్టుకొనిపోతాయి. (254)

ఇందులో దేవతల గురించి, దేవర్షుల గురించి బ్రహ్మర్షుల గురించి, అలాగే సత్కార్యాచరణం చేసే యక్షుల గురించి, ఉరగుల గురించి కీర్తింప బడింది. (255)

సనాతనుడయిన భగవంతుడు వాసుదేవుడు ఇందులో కీర్తింపబడినాడు. అతడే సత్యస్వరూపుడు - ఋతస్వరూపుడు - పవిత్రరూపుడు - పుణ్యస్వరూపుడు. (256)

ఆ వాసుదేవుడే శాశ్వతుడయిన పరబ్రహ్మ. సనాతనమై శాశ్వతమయిన వెలుగు అతడే. ఆయన దివ్యకృత్యాలనే తెలివైనవారు కీర్తిస్తూ ఉంటారు. (257)

ఆయన వల్లనే ఈ విశ్వం (సత్తు, అసత్తు, సదసత్తు రూపంలో) ప్రవర్తిస్తోంది. అతని నుండియే ప్రాణులు, ప్రజలు, ఉద్భవించారు. ప్రవృత్తి (కర్తవ్యం - కర్మ) ఏర్పడింది. జనన మరణాలూ అలాగే పునర్జన్మ ఏర్పడ్డాయి. (258)

ఈ భారతంలో పంచభూతాలగురించి త్రిగుణాల గురించి, జీవాత్మ గురించి చెప్పబడింది. అవ్యక్త ప్రకృతి మొదలు మూలకారణమయిన పరబ్రహ్మం కూడా చక్కగా చెప్పబడింది. (259)

దీనివల్లనే ముక్తులయిన యతీశ్వరులు ధ్యానబలంతోనూ యోగబలంతోనూ అద్దంలో ప్రతిబింబాన్ని చూసినట్లు తమలో పరమాత్మను చూస్తున్నారు. (260)

నిత్యమూ శ్రద్ధతో, ధర్మపరాయణూడై ఈ అధ్యాయాన్ని పఠించేవాడూ, వినేవాడూ పాపం నుండి విడివడుతాడు. (261)

భారతం యొక్క ఈ అనుక్రమణీక్యాధ్యాయం మొదటినుండీ చివరిదాకా వినే ఆస్తికుడు ఆపత్కాలంలో కూడా దుఃఖం పొందడు. (262)

ఉభయ సంధ్యలలోనూ ఈ అనుక్రమణికాధ్యాయాన్ని వీలయినంత చదివేవాడు ఆ పగలూ, రాత్రీ చేసిన పాపాల నుండి వెంటనే ముక్తుడవుతాడు. (263)

ఈ అధ్యాయం భారతానికి మూలశరీరం- (తత్వం-బీజం) సత్యస్వరూపం- అమృతస్వరూపం. పెరుగులో వెన్నవలె, మానవులలో బ్రహ్మజ్ఞానివలె, వేదాలలో ఆరణ్యకాలవలె, ఓషధులలో అమృతం వలె, మడుగులలో సముద్రం వలె, పశువులలో ఆవులవలె, ఇతిహాసాలలో ఈ భారతం శ్రేష్ఠమయినది. దీన్ని శ్రౌద్ధసమయంలో బ్రాహ్మణులకు ఒక్కపాదమయినా వినిపించే వాని పితరులకు అన్నపానాలు అక్షయమవుతాయి. (264-266 1/2)

ఇతిహాసపురాణాలతో వేదానికి పుష్టి చేకూర్చాలి. సరిగా చదువుకోని వాడికి వేదం "వీడు నన్ను కొడుతున్నాడని" భయపడి పోతుంది. ఇది కృష్ణద్వైపాయనుడు చెప్పినవేదం. విద్వాంసుడు దీన్ని చక్కగా వినిపిస్తే అర్థం/పురుషార్థం పొందుతాడు. (ప్రయోజనం, సత్ఫలితం, సంపద పొందుతాడు.) (267, 268)

ఈ అధ్యాయాన్ని ప్రతిపర్వం చివర/(పర్వ సమయాల్లోనూ, శుచియై చదివేవాడు నిస్సంశయంగా భ్రూణహత్యాది పాపాలు విడిచిపెడతాడు. వాడు భారతమంతా చదివినట్లే అని నా అభిప్రాయం. వాడు దీర్ఘాయువునూ, కీర్తినీ, స్వర్గాన్నీ పొందుతాడు. పూర్వం దేవతలంతా నాలుగువేదాలనూ ఒక ప్రక్క, భారతాన్ని ఒక ప్రక్క త్రాసులో ఉంచి తూచారు. అపుడు రహస్యాలతో కూడిన నాల్గువేదాల కంటె భారతమే బరువుగా కనపడింది. అప్పటినుండి ఇది లోకంలో "విలువలోనూ బరువులోనూ అధికం అవడం వల్ల" మహాభారతం అయింది. (మహత్త్వం-గొప్పదనం-విలువ; గురుత్వం = బరువు) (269-273)

మహత్త్వం వల్లనూ, బరువు వల్లనూ ఇది మహాభారతం అయింది. దీని ఈ అర్థాన్ని తెలుసుకొన్నవాడు సర్వపాపాల నుండి విడివడుతాడు. (274)

తపస్సు దోషం/పాపం కాదు. వేదాధ్యయనం దోషం కాదు. స్వాభావికమయిన వేదవిధుల్ని ఆచరించడం దోషం కాదు. కష్టాలు సహించి ధనం సంపాదించడం దోషం కాదు. కాని ఇవే భావాలు దెబ్బతింటే దోషాలు. అనగా దంభం కోసం, గొప్పకోసం చేయరాదు. ఇష్టంగా శ్రద్ధతో చెయ్యాలి. గొప్ప కోసం చేస్తే దోషమే. భావశుద్ధి ప్రధానమని భావం. (275)

ఇది శ్రీమహాభారతమున ఆదిపర్వమున అనుక్రమణికాపర్వమను ఉపపర్వమున మొదటి అధ్యాయము. (1)

(దాక్షిణాత్య అధికపాఠము 7 శ్లోకాలు కలిపి మొత్తం 282 శ్లోకాలు)