వైశంపాయనుడు చెపుతున్నాడు.

బుద్ధిమంతుడైన యుధిష్ఠిరుడు పాముపడగచే చుట్టబడిన తన సోదరుడి దగ్గరకు వెళ్ళి ఇలా అన్నాడు (1)

కుంతీకుమారా! నీవెలా ఈ ఆపదలో చిక్కుకున్నావు? పర్వతమంత పొడవు వెడల్పులతో ఉన్న ఈ సర్పశ్రేష్ఠమెవరు? అన్న ధర్మరాజును చూసి తమ్ముడైన ఆ భీముడు తానెలా ఆ పాముకు చిక్కుకున్నాడో ఆ విషయమంతా చెప్పసాగాడు. (2,3)

భీముడుచెపుతున్నాడు - ఆర్యా! ఇతడు గాలిని భక్షించే పామురూపంలో ఉన్న గొప్ప శక్తిమంతుడైన నహుషుడనబడే రాజర్షి. నన్ను ఆహారంగా గ్రహించాడు. (4)

యుధిష్ఠిరుడు చెపుతున్నాడు.

ఈ చిరంజీవి నా తమ్ముడు. అంతులేని పరాక్రమం గల ఈ నా సోదరుని విడిచిపెట్టండి. మీ ఆకలిని పోగొట్టే వేరే ఆహారాన్ని మేము మీకిస్తాము. (5)

పాము చెపుతున్నది - ఈ రాజకుమారుడు నానోటి దగ్గరకు వచ్చి ఆహారమయ్యాడు. వెళ్ళు. ఇక్కడ ఉండరాదు. రేపు నీవైనా నాకు ఆహారం కావచ్చు. (6)

నా దగ్గరకు వచ్చినవాడు నాకు ఆహారమౌతాడు. ఇది నానియమము. నాయనా! నీవు కూడా నా దగ్గరకు వచ్చావు. (7)

చాలాకాలానికి ఈ నీ తమ్ముడు నాకు ఆహారమయ్యాడు. నేనితనిని విడువను. అంతేకాదు. వేరేవానిని కోరను. (8)

యుధిష్ఠిరుడు అడుగుతున్నాడు - సర్పమా! యుధిష్ఠిరుడు నిన్నడగుతున్నాడు. నిజమైన మాట చెప్పు. నీవు దేవుడివా? దైత్యుడివా? లేక భుజంగమా! భీమసెనుడినెందుకు ఆహారంగా గ్రహించావు? (9)

భుజంగమా! నీకు ఏం తెచ్చిస్తే, లేదా ఏం తెలిపితే ప్రీతి కలుగుతుంది. ఎలాంటి ఆహారాన్నివ్వను. నీవెలా వీనిని విడిచిపెడతావు? (10)

పాము చెపుతోంది - అనఘా! నేను నీకు పూర్వికుడనైన నహుషుడనే రాజును. చంద్రుడి నుండి ఐదోవాడైన ఆయువు కుమారుడను. (11)

యాగాలు ఆచరించటం, తపస్సు, వేదాధ్యయనం, ఇంద్రియనిగ్రహం, పరాక్రమం- వీని వల్ల నేను ముల్లోకాలపై ఆధిపత్యాన్ని పొందాను. (12)

ఆ ఐశ్వర్యాన్ని పొందిన నాకు అప్పుడు గర్వం కలిగింది. వేయిమంది బ్రాహ్మణులచేత నాపల్లకిని మోయించాను.

మహారాజా! తరువాత ఐశ్వర్యగర్వంతో మత్తెక్కిన నేను బ్రాహ్మణులనవమానించి అగస్త్యుడి శాపంవల్ల ఈదశకు చేరుకున్నాను. పాండవా! మహాత్ముడైన ఆ అగస్త్యుడి అనుగ్రహం వల్లే జ్ఞాపకశక్తి నేటివరకు నన్ను వీడలేదు. (13-15)

ఈ నీ తమ్ముడు రోజుయొక్క ఆరోభాగంలో నాకాహారమయ్యాడు. నేనితనిని విడువను. వేరేదీ కూడ కోరను. (16)

నేనడిగిన ప్రశ్నలకిప్పుడు సమాధానాలు చెప్పినట్లయితే, అటు తరువాత నీతమ్ముడైన భీముని విడిచిపెడతాను. (17)

యుధిష్ఠిరుడడుగుతున్నాడు.

సర్పమా! భుజంగమా! నీ ఇష్టము వచ్చినట్లు అడుగు. నీకు ప్రీతి కలిగించటానికి సమర్థుడనయితే నీమాటలకు బదులిస్తాను. (18)

సర్పరాజా! బ్రాహ్మణుడు ఈ తన జన్మలో తెలియవలసిన దానిని నీవెరుగుదువో లేదో విని తరువాత నీమాటలకు బదులిస్తాను. (19)

పాము అడుగుతోంది.

రాజా! చెప్పు. బ్రాహ్మణుడెవడు? యుధిష్ఠిరా! తెలియదగినదేది? నీమాటలతో చాలా బుద్ధిమంతుడివిగా నిన్ను ఊహిస్తున్నాం. (20)

నాగేంద్రా! ఎవడియందు సత్యము, దానగుణము, ఓర్పు, సత్ప్రవర్తన, అక్రూరత, తపస్సు, దయ కనబడతాయో అతడు బ్రాహ్మణుడుగా చెప్పబడుతున్నాడు. (21)

సర్పమా! తెలియదగినది పరబ్రహ్మమే. అది సుఖదుఃఖములకతీతమైనది. దాన్ని చేరుకుంటే (తెలుసుకుంటే) శోకాన్ని అధిగమిస్తారు. నీవేం చెప్పాలనుకుంటున్నావు? (22)

సర్పం చెపుతోంది - యుధిష్ఠిరుడా! నాలుగువర్ణాల వారికి సత్యము, వేదము - భూతములు - మేలు చేకూర్చేవే. శూద్రులయందు కూడ సత్యము, దానగుణము, కోపంలేకపోవడం, క్రూరస్వభావం లేకపోవడం, హింసాగుణం లేకపోవడం దయ ఉన్నాయి. (23)

రాజా! సుఖదుఃఖాలకతీతమైనది ఇక్కడ తెలియదగిన తత్త్వముగా నీవు చెప్పావు. ఆ రెండూలేని మరొక వస్తువున్నట్లు నేను గుర్తించటం లేదు. (24)

యుధిష్ఠిరుడు చెపుతున్నాడు - శూద్రుడియందు పైన చెప్పిన సత్యము మొదలైనవి ఉండి బ్రాహ్మణునిలో లేనిచో ఆ శూద్రుడు శూద్రుడుకాడు. ఆ బ్రాహ్మణుడు బ్రాహ్మణుడు కాడు. సర్పమా! సత్యాదులు ఎవనియందుండనో అతడు బ్రాహ్మణుడు. ఎవని యందాగుణములు లేవో అతనిని శూద్రుడనవలెను. (25,26)

సుఖదుఃఖాలు లేని వేరేతత్త్వమే లేదని, అందువలనే తెలియదగినది లేదని నీచేత చెప్పబడినది. సర్పమా! సుఖదుఃఖాలు లేని తత్త్వము లేదు అని గదా అభిప్రాయము. శీతోష్ణముల మధ్య చల్లదనము - వెచ్చదనముల మధ్య ఉష్ణముండదు. శీతత ఉండదు. అలాగే సుఖదుఃఖాలకు అతీతమైన (సుఖాదుఃఖాలు లేని) స్థానమొకటి ఉన్నదని నా అభిప్రాయం. సర్పమా! నీవేమనుకొనుచున్నావు? (27-29)

పాము చెపుతోంది - రాజా! ప్రవర్తనచేతనే బ్రాహ్మణుని నిర్ధారించవలెననీ నీ అభిప్రాయమైతే చిరంజీవీ! నీవు పేర్కొన్న ప్రకారము ప్రవర్తించనంతవరకు జాతి వ్యర్థమగును. (30)

యుధిష్ఠిరుడు చెపుతున్నాడు - బుద్ధిమంతుడా! మనుష్యలలో అన్నివర్ణాల మధ్య సాంకర్యం వల్ల జాతిని నిర్ధారించటం కష్టమని నాఅభిప్రాయము. (31)

మానవులందరూ అన్నిజాతుల స్త్రీలందు సంతానమును పుట్టించుచున్నారు. మనుష్యులకు మాట, దాంపత్యము, పుట్టుక, చావు సమానముగానుండును. జాతినిర్ణయించలేని దైనందున "యజ్ఞము చేయుచున్నవారము" అని వేదము జాతిని చెప్పక అందరికీ సాధారణముగా చెప్పుట ఆర్థప్రమాణము. కాబట్టి ప్రవర్తన ప్రధానమని తత్త్వవేత్తలు ఇష్టపడతారు. (32,33)

శిశువుకు బొడ్డుకోయక ముందు 'జాతకర్మ' అను సంస్కారము చేయబడుతుంది. ఆ సమయంలో ఆ శిశువు తల్లి సావిత్రి అని, తండ్రి ఆచార్యుడని చెప్పబడతారు. (34)

జాతిగురించి సంశయము కలిగినప్పుడు స్వాయంభువమనువు "సంస్కారము చేసి వేదాధ్యయనము చేయించనంతవరకు శూద్రుడని" చెప్పాడు. వేదం చెప్పిన ప్రకారం సంస్కరించి వేదాధ్యయనాదులు చేయించినా బ్రాహ్మణాదివర్ణముల వారియందు ఆశించిన సత్ప్రవర్తన లేనిచో నాగేంద్రా! వారి విషయమున వర్ణసాంకర్యం బలంగా ఉందని నిర్ణయించబడింది (35,36)

ఇప్పుడు ఎవరిలో వేదోక్తసంస్కారముతో పాటు సత్ప్రవర్తన చోటుచేసుకుంటున్నాయో అతడు బ్రాహ్మణుడని నేనింతకుమునుపే చెప్పాను. (37)

పాము చెపుతోంది.

యుధిష్ఠిరా! తెలియవలసినది ఏదో తెలిసిన నీ మాటలు విన్నాను. నేనెలా నీసోదరుడైన భీముని తినగలను? (38)

ఇది శ్రీమహాభారతమున వనపర్వమున అజగరపర్వమను ఉపపర్వమున యుధిష్ఠిరసర్పసంవాదమను నూట ఎనుబదియవ అధ్యాయము. (180)