జనమేజయుడు అడిగాడు - వనాన్ని పూర్తిగా తగులబెట్టిన అగ్ని ఎందుకు ఈ నాలుగు శార్ ఙ్గకాలను దహించలేదో చెప్పండి. (1)

విప్రవర్యా! అశ్వసేనునీ, రాక్షసుడైన మయునీ దహింపకపోవటానికి కారణాలు చెప్పారు. శార్ ఙ్గకాల్ని దహింపకపోవటానికి కారణం చెప్పలేదు. (2)

అగ్నిదాహంలో ఈ పక్షిపిల్లలు నాలుగూ క్షేమంగా ఉండటం ఆశ్చర్యకరం. దయతో దానికి కారణం చెప్పండి. (3)

వైశంపాయనుడు అన్నాడు - ఆ భయంకరమైన అగ్ని దాహంలో పక్షులు దహనమ్ కాకపోవటానికి తగిన కారణం అంతటినీ వివరంగా చెపుతాను. విను. (4)

ధర్మజ్ఞులలో ఉత్తముడు, తపస్వి, కఠోరనియమాలను పాలించే మందపాలుడనే మహర్షి ఒకడు ఉన్నాడు. (5)

అతడు ఊర్ధ్వరేతస్కుల (బ్రహ్మచారుల) మార్గాన్ని ఆశ్రయించి, స్వాధ్యాయపరుడై, ధర్మమందు ఆసక్తితో, తాపసియై ఇంద్రియాలను జయించి జీవించాడు. (6)

అతడు తపస్సు పూర్తిచేసి దేహమ్ విడచి పితృలోకానికి వెళ్ళినా ఆ తపస్సుకు, సత్కర్మలకు తగిన ఫలాన్ని అక్కడ పొందలేకపోయాడు. (7)

మందపాలుడు అన్నాడు - నేను తపస్సుచే సంపాదించిన ఆ లోకాలు ఏ కారణంచే మూసివేయబడ్డాయి. నేను సత్కర్మలను చేసినా తగిన ఫలితాన్ని ఇక్కడ ఎందుకు పొందలేదు? (9)

దేవతలారా! ఏలోపంచేత ఈ లోకం మూసివేయబడిందో ఆ కర్మను తిరిగి ఆచరిస్తాను. మీరా సత్కర్మను నాకు ఉపదేశించండి. (10)

దేవతలు పలికారు - బ్రాహ్మణుడా! మానవులు ఋణగ్రస్తులై భూలోకంలో పుడతారు. దానిని గూర్చి చెబుతాను. యజ్ఞకర్మలు, బ్రహ్మచర్యం, సంతానం వీటిచే ఆ మూడు ఋణాలూ తీరిపోతాయి. సంశయంలేదు, యజ్ఞం, తపస్సు, వేదాధ్యయనాలచే ఆ ఋణమంతా తీరుతుంది. నీవు తాపసివి, యజ్ఞకర్తవు అయ్యావు. సంతానం మాత్రం నీకు లేదు. (11,12)

నీకు సంతానం లేకపోవడం వల్ల కర్మలచే సాధింపబడిన ఈ లోకాలు మూసివేయబడ్డాయి. ముందు సంతానాన్ని కని, ఆపై పుష్కలభోగాలను అనుభవించు. (13)

పున్నామ నరకం నుంచి తండ్రిని రక్షించేవానిని పుత్రుడని వేదాలు ఘోషించాయి. కావున బ్రాహ్మణోత్తమా! అపత్యం కోసమ్ ప్రయత్నించు. (14)

వైశంపాయనుడు చెప్పాడు - ఆ దేవతల మాటలు విని మందపాలుడు "ఎక్కడ శీఘ్రంగా ఎక్కువ సంతానం కలుగునా!" అని ఆలోచించాడు. (15)

ఈ విషయాన్ని ఆలోచిస్తూ ఎక్కువ సంతానాన్ని ఇవ్వగల పక్షులను చేరాడు. జరిత అనే శారికతో శారికుడై సంబంధాన్ని పెంచుకొన్నాడు. (16)

ఆమె యందు సంస్కారంచే బ్రహ్మవాదులైన నలుగురు కుమారులను జనింపచేశాడు. అండదశలోనే వారిని తల్లితో అక్కడనే విడచి, లపిత అనే పక్షివద్దకు మందపాలుడు చేరాడు. (17 1/2)

మహానుభావుడైన మందపాలుడు లపితను చేరేసరికి సంతానంపై మిక్కిలి ప్రేమ గల జరిత చాల ఆలోచనలో పడింది. (18 1/2)

అండాలలో నున్న (గ్రుడ్లు) బిడ్డలను విడువలేక పుత్ర శోకపీడితయై ఖాండవ వనమందే ఉండిపోయింది. ఆమె తన స్నేహ ప్రవృత్తితో అప్పుడే గ్రుడ్లను వీడి బయటకు వచ్చిన పిల్లలను పెంచిపోషించసాగింది. (19,20)

పిమ్మట ఆ వనంలోనే లపితతో సంచరిస్తున్న మందపాలుడు ఖాండవవనాన్ని దహించడానికి వచ్చిన అగ్నిదేవుని చూశాడు. (21)

అగ్ని మనోనిశ్చయమెరిగి పుత్రుల బాల్యావస్థను తలచుకొని మందపాలుడు భయపడి తేజోవంతుడు, లోకపాలకుడు అయిన అగ్నిని తన పుత్రులను రక్షించమని ప్రార్థించాడు. (22 1/2)

మందపాలుడు పలికాడు - అగ్నీ! నీవు సర్వలోకాలకు ముకస్వరూపుడివి. దేవతలకు హవిస్సును చేరుస్తావు. (23)

నీవు ప్రాణుల దేహాలలో రహస్యంగా సంచరిస్తున్నావు. నిన్ను కవులు అద్వితీయుడని పిలుస్తారు. దివ్య, భౌమ, జఠర అనలరూపంగల త్రివిధమూర్తిగా నిన్ను కొలుస్తారు. (24)

నిన్ను అష్టవిధమూర్తిగా ప్రశంసించి (భూమి, జలం, తేజస్సు, వాయువు, ఆకాశం, సూర్యుడు, చంద్రుడు, యజమాన స్వరూపం) యజ్ఞవాహనుడని చెపుతారు. విశ్వం నీచేతనే సృష్టింపబడిందని ఋషులు అందరు చెపుతారు. (25)

నీవు లేకపోతే లోకమంతా నశిస్తుంది. నీకు నమస్కరించి బ్రాహ్మణులు వారి కర్మలచే పత్నీపుత్రులతో ఉత్తమ, శాశ్వతగతిని చేరుతున్నారు. (26 1/2)

అగ్నీ! ఆకాశంలో మెరుపుతీగలతో కూడి విహరించే మేఘపంక్తి నీవే అని కొనియాడుతున్నారు. (27)

ప్రళయకాలంలో నీ నుంచి బయటపడిన ఆయుధాల వంటి జ్వాలలు సర్వప్రాణులను నశింపచేస్తున్నాయి. నీ నుంచే ఈ జగత్తు అంతా పుట్టింది. (28)

నీ చేతనే సత్కర్మల విధానం లోకంలో ప్రసరించింది. చరాచరప్రాణులు నీ నుంచే ఉత్పన్నం అవుతున్నాయి. పూర్వం నీ నుంచి జలాలు వచ్చాయి. నీ యందే ఈ జగత్తు సుప్రతిష్ఠితమై ఉంది. (29)

హవ్యకవ్యాలు నీయందు స్థిరంగా ప్రతిష్ఠింపబడ్డాయి. నీవు అగ్నివి, నీవే బ్రహ్మవు, నీవే బృహస్పతివి, అశ్వినీ కుమారులు కూడ నీవే. చంద్రసూర్యులు, వాయువు కూడ నీస్వరూపాలే. (30 1/2)

వైశంపాయనుడు పలికాడు - రాజా! మందపాలునిచే పొగడబడిన అగ్ని అమితతేజస్వి అయిన మందపాలుని విషయంలో ప్రసన్నుడై "నేను మీకు ఏమి చేయుదును"? అన్నాడు. (31,32)

అంజలి ఘటించి మందపాలుడు అగ్నితో "ఖాండవదహన సమయంలో నాపుత్రులను విడిచిపెట్టు" అన్నాడు. (33)

అట్లే అని అగ్ని ప్రతిజ్ఞ చేసి వారిని విడచి ఖాండవవనాన్ని మాత్రం దహించాలనే తలంపుతో ఉన్నాడు. (34)

ఇది శ్రీమహాభారతమున ఆదిపర్వమున మయదర్శనపర్వమను

ఉపపర్వమున శార్ ఙ్గకోపాఖ్యానము అను రెండువందల ఇరువది ఎనిమిదవ అధ్యాయము. (228)