వాసుదేవుడు చెప్పనారంభించాడు.

సంజయా! ఈ పాండవుల క్షేమాన్ని ఐశ్వర్యాన్ని, ప్రియాన్ని కోరుకొంటున్నాను. అదే విధంగా బహుపుత్రులుగల ధృతరాష్ట్రుని అభివృద్ధినీ కాంక్షిస్తాను. (1)

సూతా! నేను ఇద్దరినీ శాంతించమనే చెప్తాను. నా కోరిక కూడ అదే. మరొకటి నే చెప్పను. ధర్మరాజు నోటివెంట కూడ పాండవుల సమక్షంలో ఈ ప్రియవచనాన్నే వింటున్నాను. ఇది మంచిదనే భావిస్తున్నాను. (2)

సంజయా! పాండునందనుడైన ధర్మరాజు చెప్పింది చూస్తే శాంతిని సాధించడం కష్టం. ఇది నిశ్చయం, ఎందుకంటే పుత్రపక్షపాతి అయిన ధృతరాష్ట్రుడు తన పుత్రులతో బాటు ఈ రాజ్యాన్ని ఆశిస్తూ ఉంటే, ఇక వీరికి యుద్ధం రాకుండా ఎలా ఉంటుంది? (3)

సంజయా! నావల్లకాని యుధిష్ఠిరుని వల్లకాని ఢ్ నీవు - బాగా ఎరుగుదువు. యుధిష్ఠిరుడు ఉత్సాహంతో స్వధర్మాన్ని ఆచరిస్తాడు. శాస్త్రవిధానంలో గృహస్థధర్మం పాటిస్తాడు. అట్టివాడు ధర్మలోపం చేస్తాడేమోనని నీవు ముందుగానే ఎందుకు శంకిస్తున్నావు? గృహస్థాశ్రమవిషయంలో వేదజ్ఞులైన బ్రాహ్మణులలోనే భిన్నాభిప్రాయాలున్నాయి. (4,5)

కొందరు కర్మయోగం ద్వారా పరలోక సిద్ధిని పొందవచ్చని చెప్పారు. మరికొందరు కర్మత్యాగం చేసి జ్ఞానంచేత మోక్షం పొందవచ్చన్నారు. విద్వాంసుడు కూడ ఈ లోకంలో భక్ష్యభోజ్యాలు తినకుండా తృప్తినొందలేడు. అందువల్లే బ్రహ్మ విద్యానిష్ఠ కలవారికి కూడా ఆకలి తీరటం కోసం భోజనవిధిని శాస్త్రం చెపుతోంది. (6)

కర్మను సాధించే విద్యలకే ఈ లోకంలో ఫలం కనబడుతోంది. ఇతర విద్యలకు కాదు. విద్యాకర్మలలో కర్మయొక్క ఫలమే ప్రత్యక్షంగా కనబడుతుంది. దప్పికతో బాధపడేవాడు నీటిని త్రాగితేనే దప్పిక తీరుతుంది. (7)

సంజయా! జ్ఞానమార్గం కూడా కర్మతోబాటు ఉండవలసిందే. జ్ఞానంలో కూడ కర్మ ఉంటుంది. కర్మ కంటె కర్మత్యాగమే గొప్పదని భావించేవాడు దుర్బలుడు. అతని మాటలు వ్యర్థములైనవి. (8)

కర్మచేతనే ఈ దేవతలు స్వర్గలోకంలో ప్రకాశిస్తున్నారు. కర్మవల్లనే ఇహలోకంలో గాలి వీస్తోంది. రాత్రింబవళ్లను ఏర్పరిచే సూర్యుడు కూడా కర్మ వల్లనే అలసత లేకుండా ప్రతిరోజూ ఉదయిస్తున్నాడు. (9)

చంద్రుడు కూడ కర్మచేతనే అలసత్వం లేక మాసాలను, పక్షాలను, నక్షత్రాలతో కలయికను పొందుతున్నాడు. అగ్నికూడ అలసత్వం లేకుండా ప్రజలకోసం కర్మచేస్తూనే ప్రజ్వలిస్తున్నాడు. (10)

కర్మచేతనే ఈ భూదేవి అలసత లేకుండా ఇంతటి మహాభారాన్ని మోస్తోంది. నదులు కూడ కర్మవల్లనే అలసత్వం లేకుండా సర్వభూతాలను తృప్తి పరుస్తూ నీటితో వేగంగా ప్రవహిస్తున్నాయి. (11)

గొప్ప తేజస్సుగల మేఘం కూడా అలసత్వం లేకుండా అంతరిక్షాన్నీ, దిక్కులనూ ఆనందింపజేస్తూ వర్షిస్తోంది. దేవతలలో శ్రేష్ఠత్వాన్ని కోరుకొనే ఇంద్రుడు కూడ అలసత్వం విడిచిపెట్టి బ్రహ్మచర్యాన్ని పాటించాడు. (12)

సుఖాన్ని, మనస్సుకిష్టమైన వాటిని విడిచిపెట్టి ఇంద్రుడు కర్మచేతనే శ్రేష్ఠత్వాన్ని పొందాడు. అప్రమత్తుడై సత్యధర్మాలను రక్షిస్తూ, ఇంద్రియనిగ్రహాన్ని, సహనాన్ని, సమత్వాన్ని, ప్రేమను సేవిస్తూ ఇంద్రుడు ముఖ్యమైన దేవరాజ్యాన్ని పొందాడు. ఇలాగే బృహస్పతి ఏకాగ్రమైన సంయత చిత్తంతో, సుఖాన్ని విడిచిపెట్టి, ఇంద్రియాల్ని నిరోధించి, బ్రహ్మచర్యాన్ని పాటించి, దేవతల గౌరవాన్ని(గురుస్థానాన్ని) పొందాడు. అదే విధంగా నక్షత్రాలు, రుద్రాదిత్యులు కర్మ చేతనే ఈ విశ్వంలో ప్రకాశిస్తున్నారు. (13,14,15)

యమధర్మరాజు, విశ్రవుని కుమారుడైన కుబేరుడు, గంధర్వులు, యక్షులు, అప్సరసలు, ఋషులు, వీరంతా బ్రహ్మవిద్యనూ, బ్రహ్మచర్యాన్నీ కర్మలనూ సేవిస్తూ ప్రకాశిస్తున్నారు. (16)

సంజయా! శ్రేష్ఠులైన బ్రాహ్మణుల, క్షత్రియ, వైశ్యుల యొక్క సర్వ లోక ధర్మాన్ని తెలిసికొని కూడ, జ్ఞానులలో శ్రేష్ఠుడవై కూడా కౌరవుల స్వార్థంకోసం ఎందుకు ప్రయత్నిస్తున్నావు? (17)

యుధిష్ఠిరుడు వేదశాస్త్రాలతో, అశ్వమేధ రాజసూయాలతో, నిత్యసంబంధం కలవాడు, ధనుస్సు, కవచం నిత్యం ధరిస్తూ ఉంటాడు. ఏనుగు, గుర్రం మొదలగు వాహనాలతోను, రథశస్త్రాలతోను నిత్యసంబంధం గలవాడు. ఈ పాండవులు కౌరవుల వధలేకుండా రాజ్యప్రాప్తికి ఏదైనా ఉపాయం కనుక్కోగలిగితే, ఆర్యవర్తనమయిన అహింసలో భీమసేనుని ప్రవృత్తిని కట్టడిచేసి, ధర్మరక్షణ చేసి పుణ్యాన్ని పొందుతారు. (18,19)

పాండవులు తమపితృసంబంధమైన క్షాత్ర ధర్మంలో ప్రవర్తిస్తూ యథాశక్తిగా తమ కర్తవ్యాన్ని పరిపాలిస్తూండగా, దైవవశం చేత మృత్యువును కూడా పొందవచ్చు. అటువంటి మృత్యువు కూడ వారికి మంచిదే. (20)

అలా కాక శాంతిని వహించడమే యుక్తమని నీవు భావిస్తూంటే, యుద్ధం చేసే రాజుల ధర్మతంత్రం యుక్తంగా ఉంటుందో, యుద్ధాన్ని వదిలి శాంతిని వహించే వారి ధర్మతంత్రం యుక్తంగా ఉంటుంధో నీవే చెప్పు. నీ మాటనే నేను వింటా. (21)

సంజయా! నీవు ముందుగా బ్రాహ్మణులు మొదలయిన నాలుగు వర్ణాలను, వారి వారి ధర్మాలను గూర్చి బాగా తెలుసుకో. అపుడు పాండవులు చేసే ఇప్పటి పనిమీద దృష్టి సారించు. అటు తరువాత ఆలోచించి వారిని ప్రశంసించడం కాని, నిందించడం కాని చెయ్యి. (22)

బ్రాహ్మణుడు అధ్యయనం, యజ్ఞం, దానం, తీర్థయాత్రలు, శిష్యులకు చదువు చెప్పడం, యజమానులచే యజ్ఞం చేయించడం, శాస్త్ర విహితమైన ప్రతిగ్రహం (తీసికోవడం) అనేవి చేయాలి. (23)

ఇక క్షత్రియుడు అధ్యయనం చెయ్యాలి. దానం చెయ్యాలి. యజ్ఞం చేయించరాదు. అధ్యాపనం చేయరాదు. ప్రతిగ్రహం చేయరాదు యాచించరాదు. ఇది క్షత్రధర్మం.)

క్షత్రియుడు ధర్మాన్ని అనుసరిస్తూ అప్రమత్తుడై, ప్రజలను రక్షించాలి. దానం, యజ్ఞం, సంపూర్ణ వేదాధ్యయనం చేసి, వివాహం చేసికొని పుణ్యకర్మానుష్ఠానం చేస్తూ గృహస్థాశ్రమంలో ఉండాలి. ఇలా ఉండే ధర్మాత్ముడైన క్షత్రియుడు పుణ్యాన్ని సంపాదించి, తన ఇచ్ఛానుసారం బ్రహ్మలోకాన్ని చేరుతాడు. (24 1/2)

వైశ్యుడు అధ్యయనం చేసి కృషి, గోరక్షణ, వ్యాపారాలతో ధనాన్ని సంపాదించి అప్రమత్తుడై దాన్ని రక్షిస్తూ, బ్రాహ్మణ క్షత్రియులకు ప్రియాన్ని చేకూరుస్తూ, ధర్మశీలుడై గృహస్థాశ్రమంలో ఉండాలి. (25 1/2)

శూద్రుడు బ్రాహ్మణులను సేవించాలి, నమస్కరించాలి. వేదాధ్యయనమూ, యజ్ఞమూ అతనికి నిషిద్ధం. నిత్యం కృషీవలుడై అలసత లేకుండా తన అభివృద్ధికి పని చెయ్యాలి. ఇది పురాతనమైన శూద్రధర్మం. (26)

వీరందరినీ రాజు అప్రమత్తుడై పాలించాలి. అన్ని వర్ణాలవారిని వారి వారి ధర్మాలలో నియోగించాలి. భోగాసక్తి లేకుండా ప్రజలపట్ల సమభావంతో ప్రవర్తించాలి. అధార్మికాలైన కోరికల్ని ఎపుడూ అనుసరించకూడదు. (27)

కాబట్టి తన రాజ్యంలో సర్వధర్మాలూ తెలిసిన శ్రేష్ఠమైన వ్యక్తి ఎవరైనా ఉంటే, అతనిని ప్రజల గుణదోషాలను తెలిసికోవడానికి నియోగించాలి. అతని ద్వారా తన రాజ్యంలో పాపకర్మ చేసే వాడెవడూ లేడని తెలిసికోవాలి. (28)

ఇతరుల సొత్తుపై ఆశపడి దాన్ని సంగ్రహించే ప్రయత్నంలో విధిప్రేరితుడై కోపంతో సొంతసైన్యాన్ని కూర్చుకోవడం ప్రారంభించే క్రూరుడైన రాజుకూ, ఇతరులకూ యుద్ధం ఏర్పడినప్పుడు అందులోంచి పుట్టినవే ఈ ధనుస్సు, శస్త్రము, కవచమూను. (29)

ఇటువంటి దోపిడీ దారుల్ని చంపడంకోసమే ఇంద్రుడు కవచాన్ని, శస్త్రాన్ని ధనుస్సును తయారు చేశాడు. (30)

అటువంటి యుద్ధంలో దొంగలను చంపడం వల్ల రాజులకు పుణ్యం వస్తుంది. సంజయా! ఇతరుల సొత్తు నపహరించడమనే దోషం కౌరవుల పక్షంలో తీవ్రరూపంలో ప్రకటితమైంది. అధర్మమే తెలిసి, ధర్మాన్ని తెలియని కౌరవులు చేసినపని మంచిది కాదు. (31)

ఆ ధృతరాష్ట్ర మహారాజు పుత్రులతో కలిసి పాండవులకు ధర్మంగా చెందవలసిన రాజ్యాన్ని అకారణంగా హరించాడు. అతనిని అనుసరించే కౌరవులంతా పురాతనమైన రాజధర్మాన్ని గమనించటం లేదు. (32)

దొంగ ఎవరూ చూడకుండా ఇతరుల ధనాన్ని అపహరిస్తాడు. ఒకవేళ ఇతరుల కంటబడితే, వారిని బంధించి అపహరిస్తాడు. ఈ రెండు దశల్లోనూ కూడ దొంగ దోపిడీదారుగా నిందింపదగినవాడే అవుతాడు. సంజయా! వారిద్దరూ నీ దృష్టిలో నిందింపదగిన వారే కదా! మరి ధృతరాష్ట్ర పుత్రునికి వారికి తేడా ఏముంది? (33)

దుర్యోధనుడు లోభంవల్ల తానా రాజ్యాన్ని కోరుకోవడం ధర్మమే అనుకొంటున్నాడు. అతడు క్రోధం త్రిప్పినట్లు తిరుగుతున్నాడు. పైగా పాండవుల భాగం కౌరవుల దగ్గర న్యాసంగా ఉంచినది. (34)

సంజయా! పిత్ర్యమైన రాజ్యభాగాన్ని పొందడం కోసం యుద్ధం చేస్తూ మా పాండవులు వధింపబడినా, అది వారికి గొప్పదే. ఇతరుల రాజ్యం కంటె పిత్ర్యమైన రాజ్యం విశిష్టమైంది కదా! పురాతనమైన ఈ ధర్మాలను నీవు రాజులందరి సమక్షంలో కౌరవులకు చెప్పు. (35)

యుద్ధంకోసం దుర్యోధనుడు సమావేశపరిచిన ఈ రాజులందరూ మూఢులై గర్వం వల్ల మృత్యువశం చెందుతారు. సంజయా! సభామధ్యంలో కౌరవులు చేసినపని ఎంతటి పాపంతో నిండిందో! ఒకసారు వారి దురాచారాలపట్ల దృష్టి సారించు. (36)

ద్రౌపది పాండవులకు ప్రియమైన భార్య. యశస్విని, శీలవతి, సదాచార సంపత్తిగలది. అట్టి ద్రౌపదిని రజస్వలావస్థలో ఉండగా సభలోకి లాక్కువచ్చారు. భీష్మాది కౌరవముఖ్యులు కూడా దానిని ఉపేక్షించారు. (37)

పిల్లలనుండి వృద్ధులవరకు కౌరవులంతా కలిసి ఆ దుఃశాసనుని అప్పుడు నివారించి ఉంటే, ధృతరాష్ట్రుడు నాకెంతో ప్రియాన్ని చేసి యుండేవాడు. అతని కుమారులకూ ప్రియం కలిగేది. (38)

వదినగారనే మర్యాద లేకుండా దుశ్శాసనుడు అక్రమంగా ద్రౌపదిని మామగార్ల సభామధ్యంలోకి లాగుకొని వచ్చాడు. ఆమె దీనంగ నలుదిక్కులూ చూసి, విదురుడు తప్ప తన్ను రక్షించేవాడు లేడని గ్రహించింది. (39)

అక్కడ సమావేశమైన రాజులంతా దైన్యంవల్ల అన్యాయాన్ని వ్యతిరేకించలేకపోయారు. విదురుడొక్కడే తన ధర్మాన్ని గుర్తించి మందబుద్ధియైన దుర్యోధనుడికి ధర్మసహితమైన మాటలు చెప్పి ఆ అన్యాయాన్ని వ్యతిరేకించారు. (40)

సంజయా! నాటి ద్యూత సభలో జరిగిన ఈ అన్యాయం గుర్తులేక ధర్మరాజుకు ధర్మోపదేశం చేయాలనుకొంటున్నావు. ద్రౌపది ఆ రోజు సభలోకి వెళ్లి మిక్కిలి కష్టసాధ్యమైన, పవిత్రమైన పని చేసింది. సముద్రం నుండి నావను ఉద్ధరించినట్లు, పెద్దకష్టం నుండి పాండవులనూ, తన్నూ ఉద్ధరించింది. మామగార్ల సమక్షంలో ఉన్న ద్రౌపదిని సభలో సూతపుత్రుడు కర్ణుడు ఇలా అన్నాడు - యాజ్ఞసేనీ! నీకు వేరే దిక్కులేదు. దాసిగా దుర్యోధనుని భవనంలో ప్రవేశించు, పాండవులు జూదంలో ఓడిపోయాయి. అందువల్ల నీకు భర్తలేడు. ఇక పై నీవు వేరొకభర్తను వరించుకో. (41, 42, 43)

కర్ణుని నోటినుండి వెలువడ్డ ఘోరమైన, పరుషమైన తీక్ష్ణమైన ఆ మాటలబాణాలు అర్జునుని చెవుల ద్వారా లోనికి ప్రవేశించి, ఎముకలను పిండిచేసి, హృదయంలో నాటుకొని ఆయువుపట్టులను బాధిస్తున్నాయి. (44)

అడవికి వెళ్లడంకోసం కృష్ణాజినాలను ధరించాలను కొంటున్న పాండవులను దుఃశాసనుడు 'వీరంతా నపుంసకులు. చచ్చుదద్ధమ్మలు - చాలాకాలం నరకంలో పడిపోయారు' అని పరుషంగా మాట్లాడాడు. (45)

గాంధారరాజైనా శకుని ధర్మరాజుతో వెటకారంగా 'నీవు నీ చిన్న తమ్ముడితో సహా అందర్నీ ఓడిపోయావు. ఇక ఇపుడు నీదగ్గరేముంది? యాజ్ఞసేని ఐన ద్రౌపదిని ఒడ్డి జూదమాడు' అని అన్నాడు. (46)

సంజయా! జూదంలో వాళ్లు అన్న అసహ్యములైన మాటలన్నీ నీవెరుగుదువు. అయినా ఈ విపత్కరమైన కార్యాన్ని సాధిచటానికి నేను స్వయంగా హస్తినాపురమ్ వెడతానని పాండవులను ప్రార్థిస్తాను. (47)

పాండవుల ప్రయోజనం సిద్ధించి, కౌరవులతో ఈ సంధిని చేసికోవడంలో నేను సఫలుడినయితే, నా ద్వారా పరమపవిత్రమై శ్రేయోదాయకమైన పని జరిగినట్లే, కౌరవులుకూడ మృత్యుపాశం నుండి విముక్తులైనట్లే. (48)

నీతి సమ్మతమై ధర్మయుక్తమై, అర్థవంతమై, అహింసాయుతమైన, నామాటను కౌరవులు ఆలకించుదురు గాక - ఈ విషయమై వెళ్లిన నన్ను ఆదరింతురుగాక. (49)

సంజయా! అలా కాని పక్షంలో యుద్ధరంగంలో రథారూఢుడైన అర్జునునిచేత కవచంధరించిన భీమునిచేత పాపాత్ములైన ధృతరాష్ట్రకుమారులు పరాజితులై, స్వయంకృతాపరాధాలతో దహింపబడతారని గ్రహించు. (50)

జూదంలో ఓడిపోయిన పాండవులను దుర్యోధనుడు ఘోరమూ, కఠినమూ అయిన మాటలన్నాడు. యుద్ధకాలంలో గదాహస్తుడైన భీముడు అప్రమత్తుడై ఆ మాటలను తలచుకొంటాడు కదా! (51)

సుయోధనుడు క్రోధమయమైన మహావృక్షం. కర్ణుడు దాని స్కంధం. శకుని దాని కొమ్మలు. దుఃశాసనుడు దానికి సమృద్ధమైన పుష్పాలూ, ఫలాలూ. అజ్ఞానియైన ధృతరాష్ట్రుడు దానికి మూలం. (52)

ధర్మరాజు ధర్మమయమైన మహావృక్షం. అర్జునుడు దాని స్కంధం. భీమసేన్డుఉ కొమ్మలు. నకుల సహదేవులు సమృద్ధములైన పుష్పాలూ, ఫలాలు. నేను, వేదం, బ్రాహ్మణులు దానికి మూలం. (53)

సంజయా! పుత్రులతో కూడిన ఆ ధృతరాష్ట్రుడు ఒక మహారణ్యం పాండుపుత్రులు దాంట్లో సంచరించే పులులు. సింహంచే రక్షింపబడే వనం నశించదు. వనంచే రక్షింపబడే సింహమూ నశించదు. (54)

వనం నుండి బయటపడ్డ పులి చంపబడుతుంది. పులిలేని వనం నరకబడుతుంది. అందువల్ల పులి వనాన్ని రక్షించాలి. వనం పులిని రక్షించాలి. (55)

సంజయా! ధృతరాష్ట్రకుమారులు లతల వంటివారు. పాండవులు సాలవృక్షాల వంటివారు. పెద్దచెట్ల ఆశ్రయం లేకుండా లతలు వృద్ధి పొందలేవు. (56)

పాండవులు శుశ్రుషచేయడానికి సిద్ధంగా ఉన్నారు. శత్రుసంహారకులై యుద్ధానికీ సిద్ధంగా ఉన్నారు. రాజయిన ధృతరాష్ట్రుడు చేయవలసినదేదో అది చేయాలి. (57)

విద్వాంసుడవైన సంజయా! ధర్మంగా నడుచుకొనే పాండవులు (సంధికి) శాంతికి సిద్ధంగా ఉన్నారు. యుద్ధం చేయడానికైనా సమర్థులైన యోధులే. ఈ రెండు పరిస్థితులను గ్రహించి నీవు ధృతరాష్ట్రునికి ఉన్నదున్నట్లుగా చెప్పు. (58)

ఇది శ్రీమహాభారతమున ఉద్యోగపర్వమున సంజయయాన పర్వమను ఉపపర్వమున కృష్ణవాక్యమను ఇరువది తొమ్మిదవ అధ్యాయము. (29)

(దాక్షిణాత్యపాఠములోని ఒక అధికశ్లోకముతో కలిపి 59 శ్లోకములు)