వైశంపాయనుడిట్లు అన్నాడు.

జనమేజయా! శ్రీకృష్ణభగవానుని మాటలు విన్న ధర్మాత్ముడయిన ధర్మనందనుడు - కేశవుని సమక్షంలో తన తమ్ములను జూచి ఇలా అన్నాడు. (1)

కౌరవసభలో జరిగిన వృత్తాంతమంతా మీరు విన్నారు కదా! అలాగే శ్రీకృష్ణుడు పలికిన దాన్ని కూడా బాగా గుర్తించి ఉంటారు. (2)

కాబట్టి నరశ్రేష్ఠులైన వీరులారా! మీరు మీ సేనలవిభాగాన్ని సిద్ధపరచుకోండి. ఈ ఏడు అక్షౌహిణీ సైన్యాలు ఒక చోట చేరాయి. ఇవి మనకు విజయాన్ని తప్పక చేకూర్చుతాయి. (3)

ఈ ఏడు అక్షౌహిణులకు ప్రసిద్ధులైన ఏడుగురు సేనాపతుల పేర్లను చెపుతున్నాను. ఆలకించండి. ద్రుపదుడు, విరాటుడు, ధృష్టద్యుమ్నుడు, శిఖండి, సాత్యకి, చేకితానుడు, భీమసేనుడు - వీరందరూ మనకోసం శరీర త్యాగానికైనా సిద్ధపడ్డారు. కాబట్టి వీరే పాండవసేనా నాయకులు. (4,5)

వీరంతా వేదవేత్తలు, శూరులు, ఉత్తమ వ్రతాన్ని పాలించేవారు. వినయమూ, నీతీ కలిగి యుద్ధంలో ఆరితేరినవారు. (6)

వీరందరు ధనుర్వేదంలో నిపుణులు. వీరంతా అస్త్ర యుద్ధంలో కూడ సమర్థులు. (వీరిలో) ఏడుగురిలో ఎవరు నేతగా ఉంటారు? ఎవరు సైన్యవిభాగాన్ని బాగా గుర్తించగలరు? యుద్ధంలో బాణజ్వాలలతో అగ్నిలా ప్రజ్వలించే భీష్ముని ఎవరు ఎదుర్కొనగలరు. కురునందనా! సహదేవా! ముందుగా నీవే నీ అభిప్రాయాన్ని ప్రకటించు. మనలో ప్రధాన సేనాపతిగా వ్యవహరించడానికి సమర్థుడెవరో తెలుపుము. (7,8)

సహదేవుడిట్లు అన్నాడు. మనకు బంధువు, దుఃఖ సమయంలో మనతో పాటేఉండి మహాపరాక్రమంగల రాజు, ధర్మజ్ఞుడు, వీరుడైన విరాట మహారాజును ఆశ్రయించి మనం రాజ్యభాగాన్ని పొందగలం. అతడు బలవంతుడై అస్త్రవిద్యలో నైపుణ్యాన్ని ప్రదర్శిస్తూ యుద్ధంలో దుర్మదుడై పోరాడగలడు. అతడు మత్స్య దేశానికి ప్రభువుగా నున్నాడు. అ విరాట రాజు యుద్ధభూమిలో భీష్మునీ, ఇతర మహారథులను తట్టుకో గలడు. (9,10)

వైశంపాయనుడు ఇలా అన్నాడు. జనమేజయా! సహదేవుడు ఇలా అన్నాక మాటలలో నేర్పరియైన నకులుడు ఇలా అందుకున్నాడు. (11)

ద్రుపదుడు వయసులోనూ, శాస్త్రజ్ఞానంలోనూ, ధైర్యం లోనూ, కులంలోనూ, బంధువులలోనూ పెద్దవాడు. వినయం, బలం, ఐశ్వర్యం, మూడూ అతనిలో ఉన్నాయి. సమస్త శాస్త్ర విశారదుడు. భరద్వాజ మహర్షినుండి అస్త్రవిద్యను నేర్చు కొన్నాడు. సత్యప్రతిజ్ఞుడని, భేదించుటకు వీలుగాని వీరుడని ప్రసిద్ధి చెందాడు. నిరంతరం మహాబలవంతులయిన భీష్మ ద్రోణులతో పోటీపడుతూ ఉంటాడు. రాజవంశమందరి ముందు వాహినీపతిగా ప్రశంసింపబడినాడు. పుత్రపౌత్రాదులతో వందల కొమ్మలున్న వృక్షంలా శోభిల్లుతున్నాడు. అ మహారాజు రోషంతో ద్రోణాచార్యుని వినాశనాన్ని కోరుతూ భార్యతో సహా ఘోరతపస్సు ఆచరించాడు. యుద్ధభూమిలో నిలిచిన శూరులకు, వీరులకు, మనలాంటి వారికి తండ్రిలా ఆప్యాయతలను అందిస్తున్నాడు. అట్టి మన మామగారైన భూపాల శిరోమణి ద్రుపదుల వారే మన సైన్యానికి ప్రముఖనేతగా వ్యవహరించుగాక! నా అభిప్రాయానుసారంగా ఒక్కుమ్మడిగా వచ్చినా ద్రోణభీష్మాదులను ద్రుపదమహారాజే ఎదుర్కొన గలవాడు. ఎందుకంటే అతడు అతడు దివ్యాస్త్ర జ్ఞాన సంపన్నుడైన ద్రోణాచార్యులవారి స్నేహితుడు కదా! (12-17)

మాద్రీకుమారులైన నకుల సహదేవులు తమ అభిప్రాయాన్ని ప్రకటించిన తరువాత కురునందనుడు, ఇంద్ర సమానుడైన ఇంద్రపుత్రుడు సవ్యసాచి అర్జునుడిలా చెప్పాడు. (18)

ధృష్టద్యుమ్నుడు అగ్నిజ్వాలలతో సమానమైన కాంతి కల మహాభుజుడు. తనతండ్రితపః ప్రభావంతోనూ, మహర్షుల దయాప్రసాదంగానూ దివ్య పురుషుడుగా జన్మించాడు. అగ్నికుండంనుండి కవచాన్ని ధనుస్సును ఖడ్గాన్ని ధరించి పుట్టాడు. దివ్యమైన ఉత్తమాశ్వాలతో ఉద్భవించి రథాన్ని అధిరోహించి యుద్ధంకోసం సిద్ధంగా కనబడుతూ ఉంటాడు. అతని రథఘోష మహామేఘధ్వనిని తలపింపజేస్తూ ఉంటుంది. శారీరకలక్షణాలు, పరాక్రమం, హృదయం, వక్షఃస్థలం, బాహువులు కంఠం - గర్జన - ఇవి అన్నీ అతనికి సింహము వలె ఉంటాయి. మహాబలంతో మహాతేజస్విగా మహావీరుడుగా ఉంటాడు. పెద్ద మూపురం, అందమైన పలువరుస, దవడలు, బుగ్గలు, భుజస్కంధాలు, అందమయిన ముఖం కలిగి అలుపెరుగని వాడు. అందమైన ఎగు బుజాలు విశాలనేత్రాలు సుందరపాదాలు కలవాడు. ఎవరి అస్త్రశస్త్రాలకూ గురికానివాడు. మదపుటేనుగు వంటి పరాక్రమం కలిగి వీరుడైన ద్రోణాచార్యుల వినాశనానికై పుట్టిన వాడు. సత్యవాక్కుతో, జితేంద్రియుడుగా వెలుగొందుతున్నాడు. అట్టి దృష్టద్యుమ్నుడు ప్రధాన సేనాపతిగా అన్నివిధాలా యోగ్యుడని భావిస్తున్నాను. భీష్మపితామహుని బాణాలు విషకీలలను వెలిగ్రక్కే సర్పాలవంటివి. ఆ బాణాల స్పర్శ - వజ్రంవలె, భయంకరమైన పిడుగుపాటు వలె భరింపశక్యం కాదు. ఆ బాణాలను ఎదుర్కొనటానికి ధృష్టద్యుమ్నుడే సమర్థుడు. (19-25)

భీష్మ పితామహుని బాణాలు పడటంతోనే అగ్నివలె దగ్ధంచేస్తాయి. ప్రకాశిస్తాయి. వేగంతో యమదూతలవలె ప్రాణాలు తీస్తాయి. వజ్రాయుధపు రాపిడివలె గంభీరంగా మ్రోగుతాయి. వాటిని మునుపు పరశురాముడు ధరించాడు. భీష్మపితామహుని ధాటిని తట్టుకొనడానికి ధృష్టద్యుమ్నుడు తప్ప వేరొక్కరు సమర్థుడుగా నాకు తోచడం లేదు. ఇది న నిశ్చితాభిప్రాయం. (26,27)

అత్యంత వేగంగా హస్తసంచాలనం చేయగలడు. విచిత్ర పద్ధతుల్లో యుద్ధం చేసే నేర్పరి. బ్రద్ధలు కొట్టలేని కవచాన్ని ధరించి ఏనుగుల సమూహంలో సంచరించే గజరాజువలె ప్రకాశించే ధృష్టద్యుమ్నుడే సేనాపతిగా తగ్గవాడు. (28)

వైశంపాయనుడిట్లు అన్నాడు. అర్జునుడు ఈ విధంగా చెప్పిన తరువాత భీమసేనుడు అందుకొన్నాడు.

భీమసేనుడు ఇలా అన్నాడు. రాజేంద్రా! ద్రుపదకుమారుడు 'శిఖండి' భీష్ముని వధ కోసం పుట్టినవాడు. ఈ మాట ఇక్కడకు విచ్చేసిన సిద్ధపురుషులు - మహర్షులు చెప్పినది. యుద్ధరంగంలో శిఖండి తన దివ్యాస్త్రాలను ప్రదర్శించగలడు. ఆ సమయంలో ప్రజలంతా అతని రూపం పరశురాముని రూపంతో సమానమైనదిగా దర్శిస్తారు. రాజా! మహావ్రతాన్ని బూనిన శిఖండి రథారూఢుడై నిలిస్తే అతనిని ఎవరూ ఛేదించలేరు. ద్వైరథ యుద్ధంలో శూరుడు, వీరుడూ అయిన 'శిఖండి' తప్ప మరొక వీరుడు ఆపితామహుని తెగటార్చలేరు. కాబట్టి నా అభిప్రాయాన్ననుసరించి ఆ శిఖండియే సేనాపతిగా తగినవాడు.(29-32)

ధర్మరాజిలా పలుకసాగాడు. నాయనా! ధర్మాత్ముడు, భగవంతుడునగు శ్రీకృష్ణుడు ఈ సమస్త జగత్తుయొక్క సారాసారాలూ, బలబలాలూ తెలిసినవాడు. మరి ఈవిషయంలో రాజన్యుల అభిప్రాయాలు కూడా ఆ మహాత్మునికే తెలుసు.(33)

కాబట్టి దాశార్హకుల భూషణుడైన శ్రీకృష్ణుడు ఎవరి పేరు చెప్పితే వారే మనకు ప్రధాన సేనాపతిగా ఉండదగినవాడు. ఆ వ్యక్తి అస్త్రవిద్యలో నిపుణుడైనా, కాకపోయినా వృద్ధుడైనా, యువకుడైనా కావచ్చు. (ఈ విషయంలో మనపక్షంలోని వారికి ఉచిత అవసరంలేదు). (34)

ఈ శ్రీకృష్ణభగవానుడే మన, జయాపజయాలకు మూలకారణం. మన ప్రాణాలు, రాజ్యం, మన కలిమి మన లేమి, సుఖదుఃఖాలూ అన్నీ అతనిపై ఆధారపడి ఉన్నాయి. (35)

అతడే కర్త. అతడే విధాత. మన కార్యసిద్ధులనీ ఆస్వామిపైనే ఉన్నాయి. కాబట్టి శ్రీకృష్ణభగవానుడు ఎవరిపేరు ప్రస్తావిస్తాడో అతడే మన ప్రధాన సేనాపతి. (36)

కాబట్టి వక్తలలో శ్రేష్ఠుడైన శ్రీకృష్ణుడు తన అభిప్రాయం చెప్పాలి. రాత్రికాలం పూర్తిఅవుతోంది. మనం మన సేనాపతిని ఎన్నుకొని రాత్రి గడిచినపిమ్మట అస్త్రవస్త్రాలను(గంధమాల్యాదులతో పూజించి), కౌతుకములను రక్షాబంధనాలను గావించుకొని స్వస్తి వాచకములను అనుసరించి శ్రీకృష్ణాధీనులమై యుద్ధరంగానికి వెడదాం. (37-38)

వైశంపాయనుడు చెపుతున్నాడు రాజా! బుద్ధిమంతుడైన యుధిష్ఠిరుని మాటల నాలకించిన శ్రీ కృష్ణుడు అర్జునుని వైపు చూసి ఇలా అన్నాడు. మహారాజా! మీరు చెప్పిన వారంతా సేనాపతులుగా సమర్థులే. ఎందుకనగా మీరు పేర్కొన్న వారంతా మహాపరాక్రమ వంతులయిన యోధానుయోధులే. (39-40)

శత్రువును ఓడించడంలో వీరందరూ శక్తిమంతులే. వీరు యుద్ధరంగంలో ఇంద్రుని కూడా భయపెట్ట గలరు. ఒక పాపాత్ములూ, లోభచిత్తులూ అయిన ధృత రాష్ట్రకుమారుల విషయంలో చెప్పాలా? (41 1/2)

మహాబాహూ! భరతనందన! నేను కూడా ఈ యుద్ధవిషయంలో ఆలోచించి నీకు మంచిని చేయాలని శాంతిని స్థాపించడానికై ఎంతో ప్రయత్నం చేశాను. ఈ కారణాన మనవారంత ధర్మఋణం తీర్చుకొనగలిగిన వారం కాగలిగాము. ఇతరుల దోషాలను ఎత్తిచూపేవారు కూడా మనపై నిందలను మోపలేరు. (42-43)

దుర్యోధనుడు యుద్ధం కావాలని తహతహ లాడుతున్నాడు. అతడు మూర్ఖుడు. అయోగ్యుడై తనను అస్త్ర విద్యాపారంగతునిగా భవిస్తున్నాడు. తాను బలహీనుడైనా బలవంతుడననే అనుకొంటున్నాడు. (44)

కాబట్టి మీరు మీ సైన్యాన్ని యుద్ధానికి సిద్ధం చేయండి. ఎందుకంటే నా అభిప్రాయం ప్రకారం శత్రుసంహారంతో గాని వారు వశం కారు. వీరుడైన అర్జునుడు, యమధర్మరాజుతో సమానులైన నకుల సహదేవులు, సాత్యకిసహితుడు, అమర్షశీలుడైన ధృష్టద్యుమ్నుడు, అభిమన్యుడు, ఉపపాండవులూ, విరాటరాజు, ద్రుపదుడు అక్షౌహిణీ సేనానాయకుల పరాక్రమాన్ని చూసి ధృతరాష్ట్ర కుమారులు నిలబడటానికి కూడా సాహసించలేరు. (45-47)

మన సైన్యం మిక్కిలి శక్తిమంతమైనది. అభేద్యం. ఎదిరింపరానిది. మన సేన ధార్తరాష్ట్రుల సేనలను సంహరించగలదు. ఇందులో సందేహం లేదు. శత్రుమర్దనా! నేను ధృష్టద్యుమ్నునే ప్రధాన సేనాపతిగా అనుకొంటున్నాను. (48 1/2)

వైశంపాయనుడు ఇట్లు చెప్పనారంభించాడు. రాజా! శ్రీకృష్ణుడు ఈ విధంగా చెప్పడంటో నరశ్రేష్ఠ లందరూ ఎంతో సంతోషించారు. వెంటనే వారు "యుద్ధానికి సిద్ధం కండి సన్నద్ధులైరండీ" అంటూ సైన్యమంతటినీ మహోత్కంఠతతో పరుగులెత్తించ సాగారు. ఆ సమయంలో ప్రసన్నమనస్కులైన వీరుల యొక్క మహానాదాలు అన్నిదిక్కులూ చెలరేగాయి. (49-50)

అన్నిదిక్కులా అశ్వహేషలు, గజఘీంకారాలు, రథాల చప్పుళ్ళు వినబడసాగాయి. అంతటా శంఖదుందుభుల ధ్వనులు మారుమోగాయి. (51)

రథాలు, పదాతి దళాలు, గజబలాలతో నిండిన ఆ సైన్యం భయంకర తరంగాలతో కూడిన మహాసాగరం వలె కల్లోలిత మయింది. (52)

పాండవులు, వారి సైన్యాలు అంతటా పరుగిడుతూ యుద్ధానికి ఆహ్వానిస్తూ కవచాలను ధరిస్తూ రణయాత్రకు బయలుదేరారు. అ సైన్యప్రవాహాలు విశాలమై మహాజలంతో నిండిన గంగానదివలే దాటశక్యం కానట్లు కనపడ్డాయి. (53 1/2)

భీమసేనుడు, కవచాలను ధరించిన నకుల సహదేవులు, అభిమన్యుడు, ఉపపాండవులు ధృష్టద్యుమ్నుడు ప్రభద్రకగణాలు, పాంచాలురు వీరందరూ భీమసేనుని తమకు ముందుంచుకొని బయలుదేరారు. (54-55)

పూర్ణిమనాడు సముద్రమున్నంత కోలాహలంతో, హర్షంతో, ఉత్సాహంతో పొంగిపొరలే ఆ సైన్యంచేసే ఘోష అంతటా వ్యాపించి స్వర్గలోకాన్ని మిన్నుముట్టింది. (56)

హర్షాతిరేకంతో కవచాలను ధరించి శత్రుసైన్యాలను చీల్చిచెండాడే సైన్యాల మధ్యలో నుండి ధర్మరాజు నడువసాగాడు. (57)

యుద్ధసామగ్రిని మోసే శకటాలు, అంగళ్ళు, గుడారాలు రథాలు మొదలయిన బండ్లు, ధనాగారం, యంత్రాలతో ప్రయోగించే అస్త్రాలు, వైద్యులు, శస్త్రచికిత్సకులు వారితోపాటు పయనించసాగారు. (58)

ధర్మరాజు సారహీనులైన సైనికులను, చిక్కిన దుర్భలులను మిగిలిన పరిచారకులను ఉపప్లావ్య నగరంలో ఒకచోట చేర్చి తాను అక్కడ నుండి బయలుదేరాడు. (59)

పాంచాలరాజకుమార్తె సత్యవాదిని ద్రౌపదీదేవి దాస దాసీజనపరివేష్టితురాలై కొంతదూరం వరకూ ధర్మరాజుతో పాటు వెళ్లి మరల స్త్రీలతో కూడి తిరిగి వచ్చింది. (60)

పాండునందనులు దుర్గ రక్షణకు అవసరమైన స్థావర జంగమ ఉపాయాలద్వారా మూల రక్షణ చేసి పెద్దసేనతో బయలు దేరారు. (61)

రాజా! బ్రాహ్మణోత్తములు నాలుగు దిక్కులనుండి వచ్చి పాండవుల గుణాలను కీర్తించసాగారు. పాండవులు వారికి గోవులను, సువర్ణాదులను దానాలుగా సమర్పించారు. ఈ విధంగా పాండవులు మణిభూషితము లైన రథాలపై యాత్ర సాగించారు. (62)

కేకయ రాజకుమారులు, ధృష్టకేతువు, కాశీరాజు కుమారుడైన అభిభువు, శ్రేణిమంతుడు వసుదానుడు, పరాజయ మెరుగని వీర శిఖండి, వీరందరు అలంకారాలు ధరించి కవచధారులై శస్త్రాలు దాల్చి హర్షంతో ఉల్లాసంగా యుధిష్ఠిరుని సమీపించి అతనితో నడవసాగారు. (64)

ఆమహాసైన్యం వెనుక సగభాగంలో విరాటరాజు, ధృష్టద్యుమ్నుడు, సుధర్ముడు, కుంతిభోజుడు ధృష్టద్యుమ్నుని కుమారులూ న్డౌవసాగారు. వీరితోపాటు నలుబదివేల రథాలు, రెండు లక్షల గుర్రాలు, నాలుగులక్షల పదాతిదళాలు, అరువది వేల ఏనుగులు ఉన్నాయి. (65,66)

అనాధృష్టి, చేకితానుడు, దృష్టకేతువు, సాత్యకి వీరందరూ కృష్ణార్జునులను అనుసరించి వెళ్లారు. (67)

ఇలా పాండవులు వ్యూహరచనచేసి యుద్ధానికి సన్నద్ధులై కురుక్షేత్రం చేరుకొని మదించిన వృషభాలవలె నినదిస్తూ కనబడ్డారు. (68)

శత్రుసంహారకులగు వీరులు కురుక్షేత్రరణరంగం చేరుకొని తమతమ శంఖాలను పూరించారు. అలాగే శ్రీ కృష్ణార్జునులిరువురూ తమశంఖాలను పూరించారు. (69)

మెరపులతో కూడిన పిడుగువలె శబ్దించే పాంచజన్య శంఖధ్వని విని, అన్ని వైపులా విస్తరించిన పాండవసైన్యాలు చాలా సంతోషమూ, ఉత్సాహమూ పొందాయి. (70)

శంఖ దుందుభులతో కూడిన వీరుల సింహనాదాలు భూమ్యాకాశసముద్రాలలో ఒక్కసారిగా ప్రతిధ్వనించాయి. (71)

ఇది శ్రీమహాభారతమున ఉద్యోగపర్వమున సైన్యనిర్యాణపర్వమను ఉపపర్వమున కురుక్షేత్ర ప్రవేశమను నూటఏబదిఒకటవ అధ్యాయము. (151)

(దాక్షిణాత్య అధికపాఠము 1/2 శ్లోకముతో కలిపి మొత్తము 71 1/2 శ్లోకములు)