వైశంపాయనుడిట్లన్నాడు. జనమేజయ మహారాజా! ఆ రాత్రి గడచిన తరువాత తెల్లవారుజామున దుర్యోధనుడు తన పదకొండు అక్షౌహిణులను విభజించాడు. (1)

దుర్యోధనుడు సైన్యంలోని పాద, హస్తి, రథ, అశ్వదళాలలో ఉత్తమ మధ్యమ అధమ శ్రేణులుగా గుర్తించిన వానిని వాటికి తగిన స్థానాలలో నియమించాడు. (2)

ఆ వీరులంతా అనుకర్షాలు, పెద్ద అమ్ముల పొదులూ, కవచాలూ, తోమరాలూ, చిన్న అమ్ముల పొదులూ, శక్తులూ, ఉపాసంగాలూ, నిషంగానూ, ఈటెలు కలిగి ఉన్నారు. (3)

ధ్వజాలు, జెండాగుడ్డలు, వింటితోమరాలు, విచిత్రములైన త్రాళ్లు, పాశాలు, (కప్పుకొనే) కంబళ్ళు కలిగి ఉన్నారు. (4)

జుట్టుకు పట్టించి లాగే కర్రలు, నూనె, బెల్లం, ఇసుకలతో కూడిన కుండలు, పాములున్న కుండలు, సర్జరసంతోకూడిన పొడి, సమకూర్చి ఉన్నారు. (5)

గంటలతో కూడిన పలకలు; ఇనుము బెల్లం కరిగించిన పాకం, గుళ్లు, శాలాలు, భిందిపాలాలు, తేనె, మైనం, రోకళ్లు సిద్ధం చేశారు. (6)

ముళ్లకర్రలు, నాగళ్లు, విషపూరిత తోమరాలు, చేటలు, పెట్టెలు, కొడవళ్లు, ముళ్లతోమరాలు కలిగి ఉన్నారు. (7)

ముళ్లకవచాలు, ఉలులు, పులితోళ్లు, చిరుతపులి తోళ్లు సిద్ధం చేసి ఉన్నారు. (8)

చేతితో విసిరే ఆయుధాలు, కొమ్ములు, బల్లెములు, అనేక విధాలయిన ఆయుధాలు, గొడ్డళ్లు, నునపాలు, నేతిగుడ్డలు, నూనెగుడ్డలు, కలిగి ఉన్నారు. (9)

ఆ సైనికులందరూ బంగారు ఆభరణాలను వివిధ మణులను ధరించి మండుతున్న అగ్నిజ్వాలలవలె ప్రకాశించారు. (10)

శస్త్రవిద్యలలో ఆరితేరిన ఆ సైనికులు కవచాలను ధరించారు. సత్కులంలో పుట్టినవారు, గుఱ్ఱాలను గురించి చాలా విషయాలను తెలిసినవారు... ఇలాంటి వారందరినీ రథసారథ్యంలో నియోగించారు. (11)

తమతమ రథాలలోని అమంగళాలు తొలగాలని రకరకాల యంత్రాలను ఔషధాలను కట్టసాగారు. త్రాళ్ళను బిగించారు. తమ రథాలపై రెపరెపలాడే పతాకాలను నిలిపారు. అందంగా కొన్నిరకాల ఆభరణాలు చిరుగంటలు కట్టారు. అన్ని తావులలో చర్మపుతొడుగులు కల ఖడ్గాలను కూడా సిద్ధపరచుకొన్నారు. (12)

ఆ రథాలన్నీ నాలుగేసి గుర్రాలతో కట్టిఉన్నాయి. గుఱ్ఱాలన్నీ ఉత్తమ జాతివి. రథాలనిండా ప్రాస - ఋష్టి అనే ఆయుధవిశేషాలను - నూర్ల సంఖ్యలో నున్న విల్లంబులను సిద్ధపరచారు. (13)

రథానికి ఉన్న రెండు రెండు గుఱ్ఱాలకు కలిపి ఒక్క 'రక్షకుణ్ణి' నియమించారు. ఒకొక్క రథానికి ఇద్దరు చక్రరక్షకులను కూడా నియమించారు. ఆ ఇద్దరూ రథికులలో శ్రేష్ఠులే. నాల్గవవాడు రథికుడు. అతడు గుర్రాల తత్త్వం తెలిసినవాడు. ఆ రణరంగమంతా బంగారు ఆభరణాలతో బంగరు దండలతో కూడిన వేల రథాలతో కళకళలాడి పోతోంది. శత్రుదుర్భేద్యంగా నున్న ఆ రథాలన్నిటిని నగరాలవలె రక్షింపసాగారు. (14-15)

రథాలను అలంకరించినట్లు ఏనుగులనుకూడా బంగారు దండలతో అలంకరించారు. త్రాళ్లతో బిగించారు. ఒక్కొక్క ఏనుగుపైని ఏడుగురు చొప్పున ఉన్నారు. ఆ ఏనుగులు రత్నాలతో కూడిన పర్వతాలవలె గోచరిస్తున్నాయి. (16)

ఆ ఏడుగురిలో ఇద్దరు అంకుశాలను ధరించారు. ఇద్దరు ఉత్తమ ధనుస్సులను ధరించారు. మరోఇద్దరు మంచి చురకత్తులను ధరించారు. మరో వీరుడు శక్తి అనే త్రిశూలాన్ని ధరించి ఉన్నాడు. (17)

రాజా! మహాత్ముడైన ఆ దుర్యోధనుని సైన్యమంతా కవచాలు, ఆయుధాలు, ఒరలతో మదించిన ఏనుగులతో కిటకిటలాడింది. (18)

కవచాలను ధరించి యుద్ధానికి సిద్ధమై, ఆభరణాలతో ప్రకాశిస్తూ వేలకొలది సైన్యం గుఱ్ఱాలపై పతాకాలను ఎగురవేస్తూ కనిపించసాగారు. (19)

ఆ గుఱ్ఱాలన్నీ ఎట్టి మారాం చేయనివి. అవి ఎప్పుడూ వీరుల వశంలో ఉండేవి. వాటిమీద అలంకారాలు, పట్టాలు వస్త్రాలు కప్పారు. అలాంటి ఉత్తమాశ్వాలు కొన్ని లక్షల సంఖ్యలో ఉన్నాయి. (20)

పదాతిసైన్యమంతా సువర్ణ ఆభరణాలను ధరించారు. వారు ధరించిన కవచాలు అస్త్రశస్త్రాలు రకరకాలుగా కనబడసాగాయి. (21)

ఒక్కొక్క రథం వెనుక పది పది ఏనుగులు, ఒకొక్క ఏనుగు వెనుక పదిపది గుఱ్ఱాలు, అలాగే గుఱ్ఱాల వెనుక పదిపది చొప్పున పదాతి సైనికులు ఉన్నారు. (22)

ఒకొక్కరథం వెనుక ఏబది ఏనుగులు, ఒకొక్క ఏనుగు వెనుక నూరు గుఱ్ఱాలు, ఒకొక్కగుఱ్ఱము వెనుక ఏడుగురు చొప్పున కాలుబలం నియమితులైనారు. వారు సైన్యమును చెదరకుండా సంధానం చేయసాగారు. (23)

ఐదువందల ఏనుగులు, ఐదువందల రథములు కలిపితే ఒకసేన అవుతుంది. పదిసేనలు కలిస్తే ఒక పృతన అవుతుంది. పది పృతనలు కలిపితే ఒక వాహిని అవుతుంది. (24)

సేనా - వాహినీ, పృతన, ధ్వజినీ, చమువు, వరూధినీ, అక్షౌహిణీ అనే శబ్దాలతో సైన్యం చెప్పబడుతుంది. (25)

ఈవిధంగా దుర్యోధనుడు పదకొండు అక్షౌహిణుల సైన్యాన్ని, పాండవులు ఏడు అక్షౌహిణుల సైన్యాన్ని సిద్ధపరచారు. మొత్తం పదునెనిమిది అక్షౌహిణులసైన్యం ఆ కురుక్షేత్రంలో కనిపించింది. (26)

పాండవుల సైన్యం కేవలం ఏడు అక్షౌహిణులు, కౌరవుల బలం పదకొండు అక్షౌహిణులుగా ఆ యుద్ధరంగంలో ఒకచోటుకు చేరుకుంది. (27)

ఏబది ఐదు పదాతి సైనికులను 'పత్తి' అని అంటారు. అలాంటి మూడు పత్తులు కలిపితే ఒక సేనాముఖం అని వ్యవహరిస్తారు. సేనాముఖానికి మూడు రెట్లు గుల్మమని అంటారు. (28)

మూడు 'గుల్మాలు' ఒక గణం. దుర్యోధనుని సైన్యంలో యుద్ధం చేసే పదాతి సైనికుల గణాలు వేలకొలదీ ఉన్నాయి. (29)

అపుడు మహాబాహువయిన దుర్యోధనుడు బాగా ఆలోచించి బుద్ధిమంతులు శూరులైన వీరపురుషులను సేనాపతులుగా నియమించాడు. (30)

నరోత్తములయిన అక్షౌహిణీ నాయకులందరినీ వేర్వేరుగా రప్పించి వారితో దుర్యోధనుడు చక్కగా సంభాషిస్తున్నాడు. (31)

కృపాచార్యుని, ద్రోణాచార్యుని, అశ్వత్థామను, మద్రరాజు శల్యుని, సింధురాజు జయద్రథుని, కాంబోజరజు సుదక్షిణుని, కృతవర్మను, కర్ణుని, భూరిశ్రవసుని, సుబలపుత్రుడుశకునిని, మహాబలవమ్తుడైన బాహ్లీకుని ఆ దుర్యోధనుడు ఒకొక్కరిని ఒకొక్క అక్షౌహిణీ సైన్యమునకు అధినాయకునిగా నిశ్చయించాడు. (32,33)

భారతా! ఆ దుర్యోధనుడు ప్రతిరోజూ ఆయా వేళల్లో ఆ సేనాపతులందరినీ తానే ప్రత్యక్షంగా సత్కరించేవాడు. (34)

దుర్యోధనుడు తన అనుయాయులందరినీ వారికి తగిన స్థానాలలో నియమించాడు. ఆ మహారాజుల సైనికులందరూ దుర్యోధనునికి ప్రియం చేకూర్చాలనే తపనతో తమ తమ కార్యాలలో నిమగ్నులైనారు. (35)

ఇది శ్రీమహాభారతమున ఉద్యోగ పర్వమున సైన్యనిర్యాణపర్వమను ఉపపర్వమున

సైన్యవిభాగమను నూట ఏబది ఐదవ ఆధ్యాయము. (155)