వైశంపాయనుడిలా అన్నాడు. యుధిష్ఠిరుడు బయలుదేరగానే ద్రౌపది యశస్విని అయిన కుంతిని సమీపించి దుఃఖిస్తూ వనవాసానికి సెలవు తీసికొన్నది. అక్కడున్న ఇతర స్త్రీలకు కూడా తగినరీతిగా నమస్కరించి, దగ్గరకు తీసికొని వనానికి వెళ్ళదలచుకొన్నట్టు చెప్పింది. అప్పుడు పాండవుల అంతఃపురంలో ఆర్తనాదాలు బయలుదేరాయి. (1,2)

బయలుదేరిన ద్రౌపదిని చూచి కుంతి తీవ్రంగా కలతపడుతూ శోకగద్గదమయిన కంఠంతో ఎట్టకేలకు ఇలా అన్నది. (3)

అమ్మా! ఈ విధంగా పెద్దకష్టం కలిగిందని నీవు శోకించవద్దు. నీవు స్త్రీ ధర్మాల నెరిగినదానవు. శీలాచారాలు గలదానవు. (4)

శుచిస్మితా! భర్తల విషయంలో నీ కర్తవ్యాన్ని నీకు చెప్పగల అర్హత నాకు లేదు. నీవు సాధ్వివి. సద్గుణ సంపన్నవు. పుట్టినింటికీ, మెట్టినింటికీ శోభ నిచ్చినదానవు. (5)

అనఘా! ఈ కౌరవులు అదృష్టవంతులు. నీ క్రోధాగ్నిలో దగ్ధమైపోలేదు. వెళ్ళు. నీ మార్గానికి ఏ ఆటంకాలు కలుగవు. నా సంకల్పం వల్ల మీకు అభ్యుదయం కలుగుతుంది. (6)

విధిననుసరించి జరిగిన సంగతుల వలన ఉత్తమ స్త్రీ కలతపడదు. నీ ధర్మాచరణమే నిన్ను రక్షిస్తుంది. త్వరలోనే శ్రేయస్సు నందుకొనగలవు. (7)

నా కుమారుడు - సహదేవుని అరణ్యవాసంలో ఎప్పుడూ కనిపెట్టి ఉండు. ధీమంతుడైన ఈ సహదేవుడు ఈ మహాపదలో చిక్కి దుఃఖించకూడదు. (8)

కుంతిమాటలు విని కళ్ళలో నీళ్ళు నింపుకొని ద్రౌపది 'అలాగే' అన్నది. అప్పుడామె ఒకే వస్త్రాన్ని ధరించి ఉంది. అది కూడా దుమ్ముకొట్టుకొని ఉన్నది. జుట్టు విరబోసికొని ఉంది. ఆ స్థితిలో ద్రౌపది నిష్క్రమించింది. (9)

ఆక్రోశిస్తూ వెళ్తున్న ఆ ద్రౌపదిని కుంతి అనుసరించి వచ్చింది. అప్పుడు ఆభరణాలు, విలువయిన వస్త్రాలు కోల్పోయి ఉన్న తన కొడుకుల నందరినీ చూచింది. (10)

పాండవులు జింకచర్మాలు ధరించి సిగ్గుతో ముఖాలు దించుకొని ఉన్నారు. చుట్టూ ఉన్న శత్రువులు పరమానందంగా ఉన్నారు. మిత్రులందరూ వారికై శోకిస్తున్నారు. (11)

ఆ స్థితిలో నున్న తన కొడుకులనందరినీ సమీపించి ఎంతో వాత్సల్యభావంతో వారిని దగ్గరకు తీసికొని కుంతి శోకంతో విలపిస్తూ ఇలా అన్నది. (12)

కుంతి ఇలా అన్నది.

మీరు సద్ధర్మాన్ని పాటించేవారు. మీ సత్ప్రవర్తనమే మీకు ఆభరణం. మీరు ఉన్నతులు, దృఢభక్తులు. దేవతారాధనతత్పరులు. అటువంటి మీకు గొప్ప విపత్తు కలిగింది. ఏమిటీ విధివిపర్యయం. ఎవరి అనిష్టసంకల్పం, క్రోధం వలన మీకు ఈ స్థితి వచ్చింది? ఎంత ఆలోచించినా తెలియటం లేదు. (13,14)

ఇది నాదోషమే కావచ్చు. ఉత్తమగుణాలు కలిగి ఉన్నా తీవ్ర దుఃఖాన్ని, కష్టాలను అనుభవింపజేయటానికే నేను మిమ్ముకన్నాను. (15)

సంపదలను కోలుపోయి దుర్గమారణ్యాలలో ఎలా జీవిస్తారు? వీర్యం, ధైర్యం, బలం, ఉత్సాహం, తేజస్సు అన్నీ ఉన్నా మీరు బలహీనులయ్యారు. (16)

మీకీవిధంగా వనవాసమేర్పడుతుందని తెలిసి ఉంటే మీ తండ్రి మరణించిన తరువాత శతశృంగం నుండి హస్తినాపురానికి వచ్చి ఉండే దాననే కాదు. (17)

తపస్సు, మేధ కలిగిన మీ తండ్రి ధన్యుడనుకొంటున్నాను. అందుకే పుత్రశోకానికి గురి కాకుండా ఆ రీతిగా స్వర్గలోకగమనాన్ని ప్రియంగా భావించాడు. (18)

ఇదేవిధంగా అతీంద్రియజ్ఞానసంపన్నయై పరమగతిని పొందిన ఆ కళ్యాణి మాద్రి కూడా సర్వవిధాలుగా ధన్యురాలనే భావిస్తున్నాను. ఆమె తన అనురాగం, బుద్ధి, నడవడి - ఈ మూడింటితో నన్ను జయించింది. నాకు జీవితంపై ఆశ కలిగించింది. అందువలననే ఈ తీవ్రక్లేశాన్ని అనుభవించవలసి వస్తోంది. (19,20)

బిడ్డలారా! మీరు మంచివారు. నాకిష్టమైన వారు. నాకు లేక లేక పుట్టినవారు. మిమ్ములను విడిచి ఉండలేను. నేను కూడా అరణ్యానికి వస్తాను. ద్రౌపదీ! నన్ను విడిచి వెళ్తున్నావా? (21)

ప్రాణధారణ శాశ్వతం కాదు. ఏదో ఒక రోజు జీవితం ముగియవలసిందే. కానీ బ్రహ్మదేవుడు ఏ పొరపాటు చేశాడో ఏమో! నాకు త్వరగా ముగింపును ఏర్పాటు చేయలేదు. ఆయుష్షు నన్ను విడిచిపెట్టడం లేదు. (22)

హా కృష్ణా! ద్వారకావాసీ! ఉపేంద్రా! ఎక్కడున్నావు? ఈ దుఃఖంలోనుండి నన్ను, నరోత్తములయిన వీరినీ ఎందుకు కాపాడవు? (23)

నీవు ఆది, అంతం లేనివాడ వని నిన్ను ధ్యానించే నరులను నీవు రక్షిస్తా వనీ అంటుంటారు. అది ఎలా వ్యర్థమయింది? (24)

సద్ధర్మాన్ని పాటిస్తూ మహాత్ముల శీలస్వభావాలను అనుసరిస్తూ కీర్తిపరాక్రమాలను సేవించే ఈ నా కుమారులు కష్టాల ననుభవింపదగినవారు కాదు. వీరిపై దయ చూపు. (25)

ఈ వంశానికి సంరక్షకులై నీతి, అర్థశాస్త్ర వేత్తలయిన భీష్మద్రోణ కృపాచార్యాదులు జీవించి ఉండగానే మాకీ విపత్తు ఎలా వచ్చింది? (26)

హా! పాండుమహారాజా! ఎక్కడున్నావు? ఎందుకు ఉపేక్షిస్తున్నావు? నీ సత్పుత్రులను శత్రువులు జూదంలో ఓడించి వనవాసాన్ని కల్పిస్తుంటే ఎందుకు ఊరుకున్నావు? (27)

సహదేవా! వెనుకకు మరలిరా! మాద్రేయా! నాకు నాశరీరం కన్న నీవంటేనే ఇష్టం. చెడ్డకొడుకువలె నన్ను వీడిపోవద్దు. (28)

సత్యాభిసంధులయిన నీ సోదరులందరు వెళ్ళితే వెళ్ళనీ! నా ప్రాణాలను రక్షించటమనే ధర్మాన్ని నీవు పాటించు. (29)

వైశంపాయనుడిలా అన్నాడు. కుంతి ఇలా విలపిస్తుంటే పాండవులు ఆమెకు అభివాదనాలు తెలిపి నమస్కరించి ఆనందానికి దూరమై వనానికే బయలుదేరారు. (30)

విదురుడు విలపిస్తున్న కుంతిని అప్పటికి తగిన కారణాలతో ఓదార్చి తానుకూడా మెల్లగా ఏడుస్తూనే కుంతిని ఇంటికి తీసికొనిపోయాడు. (31)

ధర్మరాజు బయలుదేరగా అక్కడి ప్రజలందరూ ధర్మరాజును చూడాలన్న తహతహతో మేడలను, విమానశిఖరాలను, అన్ని గోపురాలను, చెట్లను ఎక్కారు. అందరూ ఉదాసీనులై ధర్మరాజును చూచారు.

అక్కడి మార్గాలు జనసమూహాలతో నిండి కదలటానికి కూడా వీలులేకపోయింది. అందుకు ప్రజలు అలా పైకెక్కి దీనంగా ధర్మరాజును చూడసాగారు.

ధర్మరాజు గొడుగులేకుండా పాదచారియై వెళ్తున్నాడు. రాజోచిత వస్త్రాలు కానీ, ఆభరణాలు కానీ లేవు. నారచీరలను, మృగచర్మాన్ని ధరించి ఉన్నాడు. అటువంటి ధర్మరాజును చూచి ప్రజలు గాయపడిన మనస్సులతో రకరకాలుగా మాటాడసాగారు.

ప్రజలిలా అన్నారు. గతంలో ధర్మరాజు వెళుతుంటే చతురంగబలాలతో కూడిన పెద్దసేన అనుసరించేది. ఇప్పుడు ఆ ధర్మరాజును ఆయన సోదరులు నలుగురు ద్రౌపది, పురోహితుడు మాత్రమే అనుసరిస్తున్నారు.

ఇంతకుముందు ఖేచరులయిన ప్రాణులకు కూడా ద్రౌపదిని చూడటం సాధ్యమయ్యేది కాదు. ఇప్పుడు రాజమార్గంలోని జనులందరూ చూస్తున్నారు.

ద్రౌపది అంగరాగాలను ధరించేది. రక్తచందనాన్ని పూసుకొనేది. ఇప్పుడు వాన, ఎండ, చలి ఆమె శరీరచ్ఛాయను మలినపరుస్తాయి.

నిజంగా కుంతిదేవి ఈరోజు ఎంతో ధైర్యాన్ని తెచ్చుకొని కొడుకులతో, కోడలితో మాటాడుతోంది. లేకపోతే ఈ స్థితిలో వారిని కనీసం చూడనైనా చూడలేదు.

కొడుకు గుణహీనుడైనా కష్టాల్లో ఉంటే చూడలేము. అటువంటిది తన నడవడితో లోకాన్నే జయించగల వారి కష్టాలను తల్లి ఎలా చూడగలుగుతుంది?

పురుషోత్తముడైన ధర్మరాజునకు మార్దవం, దయ, ధైర్యం, శీలం, ఇంద్రియనిగ్రహం, మనోనిగ్రహం-అనే ఈ ఆరుగుణాలు శోభావహాలు అటువంటి ధర్మరాజు దెబ్బతినటంతో ప్రజలు చాలా దుఃఖిస్తున్నారు.

వేసవిలో నీరు ఎండిపోయినందువలన జలజంతువులు బాధపడినట్లు వేరి నరికివేసినందున ఫలపుష్పాలతో కూడిన చెట్టు ఎండిపోయినట్లు ఆ ధర్మరాజు బాధవలన ప్రజలంతా బాధపడుతున్నారు.

కాంతిమంతుడైన ధర్మరాజు మనుష్యులకు మూలం. ఇతరులందరూ పుష్పాలు, ఫలాలు, ఆకులు, కొమ్మలు. ఈరోజు మనం బిడ్డలు, బంధువులతో సహా ఆ నలుగురు పాండవులవలె ధర్మరాజు నడిచే బాటలో ఆయన ననుసరించి వెళదాం.

ఉద్యానాలను పొలాలను, ఇళ్ళను వదలి ఆయన సుఖదుఃఖాలను మనవిగా భావిస్తూ ఆ ధార్మికుని అనుసరిద్దాం.

మన ఇళ్ళలో ఉన్న నిధులను త్రవ్వి తీసుకుందాం. ముంగిళ్ళను త్రవ్వేద్దాం. ధనధాన్యాలన్నీ వెంట తీసుకొని పోదాం. అవసరమైన సామగ్రిని కొనిపోదాం. ఇళ్ళన్నీ దుమ్ముకొట్టుకొంటాయి. దేవతలు కూడా వెళ్ళిపోతారు. ఎలుకలు కలుగుల నుండి బయటకు వచ్చి పరుగులు పెడతాయి. నిప్పుమండదు. నీళ్ళుండవు. చిమ్మటం కూడా జరుగదు. బలికర్మలు, యాగాలు, మంత్రపాఠాలు, హోమాలు, జపాలు ఏవీ ఉండవు. కాలం కలిసిరాక ఇళ్ళన్నీ కూలిపోతాయి. పగిలిన పాత్రలు చెల్లాచెదరుగా పడతాయి. ఆ ఇళ్ళను మనం వదలి వెళ్ళిన తర్వాత శకునినే తీసికొననీ.

పాండవులు వెళ్ళిన అరణ్యమే నగరమవుతుంది. మనం విడిచిన నగరమే అరణ్యమవుతుంది.

అరణ్యంలో మనలను చూచి భయపడి పాములు పుట్టలు వదలి పారిపోతాయి. మృగాలు, పక్షులు, ఏనుగులు, సింహాలు అరణ్యాన్ని వీడి దూరంగా పోతాయి.

ఆకులు, అన్నం, పండ్లు మొదలుగునవి తినే వాళ్ళం మనం. మన పోకతో అరణ్యంలోని జంతువులు, పక్షులు అక్కడనుండి పారిపోవాలి. మనమున్నచోటును వీడి అవి మనం లేని తావులకు వెళ్ళాలి. అరణ్యంలో పాండవులతో కలిసి ఆనందంగా జీవిద్దాం.

వైశంపాయనుడిలా అన్నాడు. ఈ ప్రకారంగా అనేకులు అనేకవిధాలుగా అంటున్న మాటలను ధర్మరాజు విన్నాడు. అయినా ఆయన మనస్సు చలించలేదు.

అప్పుడు అన్ని దిక్కులా అంతఃపురాలలో ఉన్న బ్రాహ్మణ, క్షత్రియ, వైశ్య, శూద్రుల స్త్రీలు తమ తమ భవనాల పరదాలను ఎత్తి దీనులయిన పాండవులను చూడసాగారు. పాండవులందరూ మృగచర్మాలు ధరించి ఉన్నారు. వారితోపాటు నడిచివెళ్తున్న ద్రౌపదిని కూడా చూచారు. అంతకు ఆ ద్రౌపది ఏకవస్త్ర, రజస్వల, జుట్టువిరబోసికొని విలపిస్తోంది. ఆ స్థితిలో ఆమెను చూచి ఆ స్త్రీలు వివర్ణవదనలయ్యారు. దుఃఖశోకపీడితులై మోహావేశంతో ఎంతో విలపించి "ఛీ ఛీ" అనుకొంటూ కంటతడిపెట్టారు.

ధార్తరాష్ట్రుల పత్నులు కూడా ద్రౌపది ద్యూతసభకు వెళ్ళటాన్ని అక్కడ ఆమె వస్త్రాన్ని లాగటాన్ని తెలిసికొని స్పష్టంగా తెలిసేటట్లు ఏడ్చారు. కౌరవులను బాగా నిందించారు. చేతిలో ముఖాల నుంచుకొని ఎంతోసేపు చింతాక్రాంతులయ్యారు. (32,33)

అప్పుడు ధృతరాష్ట్రమహారాజు కూడా తన కుమారుల అవినీతిని చూచి మనస్సు కలతపడి దానిని గురించియే ఆలోచిస్తూ అశాంతికి లోనయ్యాడు. (34)

ఆయన మనస్సు ఈ విధంగా పరిభ్రమించసాగింది. మనస్సు శోకంతో కకావికలమైంది. దానితో "వెంటనే రమ్మ" ని విదురునకు కబురు చేశాడు. (35)

అప్పుడు విదురుడు ధృతరాష్ట్రుని మందిరానికి వెళ్ళాడు. ధృతరాష్ట్రుడు ఉద్విగ్నుడై విదురుని ఇలా అడిగాడు. (36)

ఇది శ్రీమహాభారతమున సభాపర్వమున అనుద్యూతపర్వమను

ఉపపర్వమున ద్రౌపదీకుంతీ సంవాదమును డెబ్బది తొమ్మిదవ అధ్యాయము. (79)

(దాక్షిణాత్య అధికపాఠము 29శ్లోకాలు కలిపి మొత్తం 65 శ్లోకాలు)